مرمت بناهای تاریخی چیست و روش های اجرای آن کدامند؟

 

مرمت معماری، شاخه‌ای از هنر معماری است که بر پایه شناخت و مطالعه بناها و بافت‌های تاریخی و آثار باستانی، به احیا کردن فضاهای تاریخی به لحاظ کالبدی، ساختاری و عملکردی می‌انجامد. این هنر که شاخه‌ای آمیخته از دانش، تکنولوژی، مهندسی و هنر معماری می‌باشد شامل شکل ها و سطوح گوناگونی از پژوهش و تحقیق در باب هنر و معماری تاریخی است و در مقیاس‌های گوناگونی می‌توان آن را تعریف و معنا کرد.

بافت های تاریخی یکی از ارکان ارزشمند و هویت بخش در شهر ها می باشند. عناصر، بناها و نحوه شکل گیری و شبکه های عبور و مرور در هر بافت تاریخی نشان از نحوه زندگی اجتماعی ساکنین آن  شهر دارد.

عدم توجه به یک بافت تاریخی با توجه به گذر زمان و عمر زیاد ابنیه ارزشمند آن می تواند به نابودی فرهنگ و هویت یک جامعه منجر شود.

 با توجه به گسترش روز افزون صنعت گردشگری در جهان و اقتصاد مبتنی بر توریسم به احیاء و زنده سازی بافتهای تاریخی در کشورهای اروپایی اهمیت شایانی داده شد. بهسازی و باز زنده سازی این گونه بافت ها در پویایی و ماندگاری آنها و همچنین در آمدزایی از طریق جذب توریست تاثیر به سزایی دارد.

 

 

بافت‌های تاریخی یادآور دوره‌ای است،که شهرها براساس نیازها، اهداف و سلایق ساکنان آنها برپا شده‌اند. به‌عبارتی، دنیای ذهنی سازندگان و ساکنان با یکدیگر قرابت داشت. 

اما مداخلات امروز بدون توجه به یادها و تعلقات شهروندان و نیازهای ذهنی آنها با توسعه‌های سریع در بافت‌های تاریخی به خاطره‌زدایی و نابودی هویت شهرها منتج گردیده است. ازاین‌رو، معماری به‌عنوان بخش مهمی از کالبد شهری، گسیختگی را نه‌تنها در بافت شهری، بلکه با ذهنیت اصیل ساکنان بافت تجربه می‌کند.

 

تعاریف اقدامات مرمت: 

حفاظت: مجموعه اقدامات آگاهانه ای است که از طریق بکارگیری فرآیندهای مراقبت از یک مکان یا بافت برای حفظ ارزش ها (تاریخی، علمی، زیبا شناختی، اجتماعی، اقتصادی ) و منزلت فرهنگی آن با تاکید بر حفظ اصالت مکان یا بافت و انسجام بصری، ساختاری و عملکردی انجام می‌شود.

 مرمت: عملیات تخصصی و همه جانبه(کمی و کیفی) است که هدف آن حفظ، بیان و آشکارکردن ارزش های تاریخی، فرهنگی و زیبایی شناختی یک اثر با لحاظ اصالت و یکپارچگی آن است و مراحل گوناگونی اعم از حفاظت و نگهداری، تثبیت و استحکام بخشی تا بازگردانی وضعیت موجود به وضعیت اصیل و پایدار را شامل می‌شود.

احیاء: فرآیندی هدفمند از مجموعه اقدامات را شامل می شود که به منظور حفاظت و ارتقای کیفی با حفظ اصالت و یکپارچگی در بافت های تاریخی فرهنگی انجام می شود.

صیانت: به کلیه اقدامات پیشگیرانه و حمایتی از میراث فرهنگی اطلاق می شود که شامل اقدامات مختلف حقوقی، قانونی و ترویجی می‌شود.

 حریم بنا: به نواحی اطراف یک اثر فرهنگی، تاریخی یا طبیعی ملی یا جهانی اطلاق می شودکه همراه با ضوابط و مقررات و با هدف محافظت موثر از آن اثر و حمایت‌های قانونی به عنوان لایه های حفاظتی (منظری، ساختاری، عملکردی) برروی نقشه، مشخص می‌شود.

محدوده بافت: به محدوده یک منطقه تاریخی فرهنگی ثبت شده اتلاق می شود که همراه با –ضوابط و مقررات و با هدف محافظت موثر از آثار فرهنگی، تاریخی یا طبیعی ملی یا جهانی موجود در آن منطقه و حمایت های قانونی به عنوان لایه های حفاظتی (منظری، ساختاری،عملکردی) برروی نقشه، مشخص می شود.

به طور کلی مجموعه اقداماتی که جهت مرمت و باززنده سازی بناهای تاریخی انجام می شود به سه گروه قابل تقسیم بندی است:
1- بررسی و شناخت وضع موجود بنا 
2- تهیه و تدوین طرح های متنوع و آنالیز و سنجش آن ها و در نهایت انتخاب یکی از آن ها 
3- جمع بندی و تهیه طرح و نقشه های اجرایی مرمتی 

چون عوامل زیادی در مرمت یک بنای تاریخی درگیر هستند طراحی یک برنامه مرمتی معمولا با دشواری هایی همراه است. خیلی کم این اتفاق می افتد که یک معمار بدون بهره گیری از سایر متخصصان بتواند ویژگی های دقیق بنای مد نطر را تعیین کند. چون به جز عوامل مربوط به معماری، عوامل دیگری چون شهرسازی، فرهنگ شناسی، مردم شناسی، جامعه شناسی و حتی انواع مصالح و مرمت نیز قابل بررسی می باشند. بنابراین لازم است برای هر کدام از این موارد متخصصان ویژه آن ها حضور داشته باشند. معمولا عواملی که باید مورد تحقیق قرار گیرند عبارتند از: 

1- بررسی عوامل زیبایی شناسی و هنری 
2- مطالعه وضع اقتصادی موجود در پیرامون بنا و همچنین خود بنا 
3- مطالعات باستان شناسی و مطالعه وضعیت ساختمانی و کالبدی بنا 
4- بررسی های مردم شناسی و جامعه شناسی 
5- تاریخ نگاری قسمت های مختلف اثر و همچنین محوطه های پیرامون آن 
برای مرمت یک بنا همیشه یک راه ثابت و یا یک راه حل وجود ندارد، بلکه هرچقدر مطالعات عمیق تر و دقیق تری انجام شده باشد راه حل انتخاب شده درست و اصولی تر خواهد بود. 

مطالعه بیشتر:

مرمت بناهای تاریخی pdf

مرمت بناهای تاریخی تهران

نحوه مرمت بناهای تاریخی 

مقاله در مورد مرمت بناهای تاریخی

روش های مرمت ابنیه و بناهای تاریخی 

توجه به مرمت بناهای تاریخی سابقه زیادی دارد اما مرمت بنا به صورت درست و اصولی مسئله ای جدید و نوپا می باشد که از کشورهای توسعه یافته ای مانند فرانسه و انگلیس آغاز شده است. 
به طور کلی روش های مرمت و باززنده سازی بناهای تاریخی به شکل زیر می باشد:

1- مرمت یا باززنده سازی حفاظتی 

مرمت حفاظتی نوعی تعمیر است که هدف اصلی از انجام آن حفاظت و نگهداری بنا می باشد. که در این شرایط وضع موجود بنا بیشتر مورد توجه قرار می گیرد. 
در این نوع از مرمت میزان مداخله شخص مرمت گر در وضع موجود بنا تا اندازه ای است که  شباهت بنای مرمت شده در وضعیت موجود از شروع مرمت ادامه می یابد. 

قبل از مرمت، بعد از مرمت 

2-  پاکسازی سبکی 

این نوع از مرمت مخصوص بناهایی است که قبلا چندین بار مرمت شده اند. اگر شخص مرمت گر اینجا تشخیص دهد که جاهایی که به بنا الحاق شده اند باید برداشته شوند، قسمت های اضافی برداشته می شوند و بنا به حالت اولیه بازگردانده می شوند. در این روش  هدف از مرمت جلب رضایت علاقه مندان به اصالت بنا می باشد. 

3-  باززنده سازی تاریخی 

این نوع از مرمت بیشتر مورد توجه مرمت گرانی قرار می گیرد که به مسائل روز و پویایی ساختمان کمتر توجه دارند و بیشتر تمایل دارند موجودیت و تاریخ بنا را حفظ کنند. مشابه مرمت حفاظتی این روش نیزروش مطلوبی محسوب نمی شود. در مرمت تاریخی، توجه به تاریخ نگاری، اهمیت تاریخی بنا و مسائل فرهنگی، اجتماعی و ملی مطرح است. 

در مرمت تاریخی به مسائلی چون روابط بنا با محیط اجتماعی و فضای کالبدی و اقتصادی کمتر مورد توجه است. به طور خلاصه شخص مرمت گر به حفاظت و بازسازی تکمیلی بنا می پردازد.

4- مرمت تکمیلی 

این نوع مرمت از ظریف ترین نوع مرمت محسوب می شود. چون شخص مرمت گر چنین تصمیم می گیرد که قسمت های از دست رفته بنای تاریخی را بازسازی کند که این امر یکی از مشکل ترین امور مرمتی می باشد. زیرا در اثر بی دقتی کوچکی به هویت و اصالت بنا خدشه واقع می شود.
 این نوع مرمت مخصوص مواردی است که بخش هایی از بنای تاریخی تخریب شده باشد و بنا دارای کمبودهایی می باشد. 

5- باززنده سازی، مرمت استحکامی 
همانطور که از اسم این نوع مرمت روشن است، هدف اصلی تقویت و استحکام بخشی بنای تاریخی می باشد، تا بتوان اقدامات دیگر بازسازی و درمان را انجام داد. موردی که در اینجا مطرح است این است که در عمل استحکام بخشی به استخوان بندی بنا هم در برابر نیروهای خارجی مانند باد و باران و برف و زلزله و … و هم در برابر نیروهای داخلی انجام می شود. 

6- باززنده سازی جامع و کامل 
این نوع مرمت نیز به نوعی گسترده است و نیاز به بررسی هایی دارد که با انتخاب بهترین روش ها و امکانات بنای تاریخی درمان و بازسازی شود و بتواند هویت خود را حفظ کند. این بررسی ها شامل بافت شهری و بررسی های تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی باشد.  

مرمت به مفهوم عام خود شامل سه اقدام فنی و علمی می باشد این سه اقدام شامل حفاظت، مرمت و احیاء می باشد. 
حفاظت یا محافظت شامل کلیه اقداماتی است که به صورت موقت توسط طراحی، مرمت اتخاذ می گردد تا از عملکرد بیشتر عوامل مخل در بنا جلوگیری شود.

 

مسئله زمان نقش عمده ای را در حفاظت ایفا می کند.  
از نقطه نظر زمان شروع عملیات حفاظتی، حفاظت به سه مقوله اصلی تقسیم می گردد: 
1- حفاظت همزمان با استقرار و تجهیز کارگاه مرمتی 
2- حفاظت در حین مرمت 
3- حفاظت در حین احیاء

  در ادامه به اقدامات و فعالیت هایی که در طرح حفاظت همزمان با استقرار و تجهیز کارگاه مرمتی انجام می پذیرد را با هم مرور می کنیم:

1-    استقرار پست نگهبانی و تعیین سرایدار و نگهبان در محل 
2-    حصارکشی و تعیین محدوده حفاظت جهت جلوگیری از تردد عوامل انسانی 
3-    تمیز کردن محوطه کارگاه ( جمع آوری مواد و مصالح ساختمانی قدیمی و پاکسازی محیط) 
4-    جمع آوری عوامل گیاهی موجود در بنا و اطراف آن 
5-    تعیین مناطق خطر جهت جلوگیری از تردد عوامل کارگاهی 
6-    ایزولاسیون و پوشش موقت ( بوسیه چادر، نایلون و …)
7-    مسدود کردن موقت برخی از روزنه های موجود در بنا ( دودکش ها و نورگیرها و …)
8-    استحکام بخشی موقت به منظور رفع خطر و ایمن سازی و ایستایی کافی به بنا  
9-    نصب شاهدهای گچی پس از اجرای عملیات استحکام بخشی موقت 
10- کنترل سیستم های دفع نزولات 

11- سبک کردن متعادل بنا 
12- آزاد کردن بنا از وضع موجودی که در وضع موجود به بنا آسیب می رسانند. 
13- نور پردازی در محیط کارگاه 
14- حفاظت موقت از تزییناتی که در معرض خطر قرار دارند. 
15- حفاظت وضعیت محیط اطراف بنا 

در ادامه به طور خلاصه می تواند گفت: 
1-  اقدامات حفاظتی، مجموعه فعالیت های ضربتی است که موقتا بنا را از خطر نابودی نجات می دهد.
2- از جمله توصیه های بین المللی در امر حفاظت، ضبط دقیق فنی مراحل کار و انتشار آن جهت استفاده آیندگان و علافه مندان است. 
3- برای حفظ موقعیت بنا و دوری از خطرات احتمالی برای مردم و عوامل کارگاهی کلیه اقدامات و فعالیت های حفاظتی باید زیر نظر طراح مرمت کار صورت بگیرد. 
4- حفاظت شامل تحقق فعالیت هایی است که اجرای آن ها نیازمند طرح هایی از پیش تعیین شده و حساب شده ای است که مراحل اجرایی این طرح ها می بایست با طرف وقت و اطمینان انجام شود زیرا شتاب زدگی به بنا خسارت وارد می کند. 

مطالب مرتبط:

مرمت بناهای تاریخی، راهی برای رونق گردشگری

نقش مدیریت شهری در مرمت بناهای تاریخی

روش های فنی و اجرایی تخریب ساختمان با اسکلت فلزی