پس از وقوع حادثه ناگوار ساختمان پلاسکوو آتش سوزی و فروریزش این ساختمان بر اثر شدت آتش سوزی، بررسی های فراوانی در خصوص علل وقوع این حادثه، راهکارهای پیشگیری در ساختمان های مشابه و اصلاح شیوه طراحی، اجرا، نظارت و بازرسی دوره ای ساختمان ها در تمامی ابعاد از جمله تأسیسات الکتریکی در جامعه و به ویژه جامعه مهندسی مطرح شد. در این نوشتار، که توسط مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران منتشر گردیده است، به بررسی فنی تاسیسات برقی ساختمان پلاسکو قبل از آتش سوزی پرداخته شده است.

پیشینه سیستم برق ساختمان

ساختمان پلاسکو تا سال 1375 دارای یک انشعاب کلی (اولیه) 20 کیلوولت با یک دستگاه ترانسفورماتور 20KV/400V به قدرت 1600 کیلوولت آمپر بوده است.

چیلر ساختمان سال ها خارج از سرویس بوده و بنابراین واحدهای تجاری خود به طور مستقل به نصب کولر (بیشتر از نوع کولرهای گازی) اقدام کرده بودند. همچنین در ساختمان، در سال های گذشته دیزل ژنراتور و مدار برق اضطراری موجود نبوده است.

اتاق مخابرات ساختمان نیز در نزدیکی پست برق و در زیرزمین واقع بوده است. شبکه شرکت مخابرات به این اتاق وارد و از آنجا به طبقات توزیع می شده است. پست برق توسط کابلهای زمینی برق 20 کیلوولت شبکه شهری تغذیه می شده و شامل تابلوهای 20 کیلوولت، ترانسفورماتورها و تابلوهای اصلی فشار ضعیف در داخل ساختمان طبقه زیرزمین بوده است. از منظر تجهیزات اعلام حریق نیز امکاناتی از قبیل آژیر و دتکتور و شستی در ساختمان نصب نبوده است.

تغییرات در سیستم برق ساختمان در طول دوره بهره برداری

پس از پیگیری های کسبه ساختمان پلاسکو به دلیل افزایش مصرف برق به خصوص به دلیل نصب کولرهای گازی و تجهیزات گرمایشی موضعی، در سال 1375 برای تغذیه مصارف واحدهای تجاری، دو عدد ترانسفورماتور روغنی به قدرت های 1250 و 1600 کیلوولت آمپر نصب شده و برای تغذیه مصارف عمومی از قبیل آسانسور، موتورخانه و روشنایی مشاعات نیز یک عدد ترانسفورماتور روغنی دیگر به قدرت 1000 کیلوولت آمپر نصب می شود.

بنابراین برای هر واحد، کنتور برق مستقل نصب می شود و به این ترتیب تغذیه برق ساختمان که تا آن تاریخ توسط یک دستگاه ترانسفورماتور 1600 کیلوولت آمپر انجام می شده، توسط سه دستگاه ترانسفورماتور به قدرت های 1000 ،1250 و 1600 کیلوولت آمپر انجام می شود. همچنین اکثر قبوض برق به نام فردی که پیگیر این تغییرات بوده، صادر می شده است.

تابلوهای کنتور مستقل طبقات، مجهز به فیوز ذوب شونده و گاه کلیدهای مینیاتوری بوده که از تابلوی اصلی پست برق تغذیه شده و برق واحدهای تجاری از این تابلو کنتورها وارد تابلوی مینیاتوری واحدها می شده است. ترکیب تعداد و قدرت انشعابات هریک از واحدها نیز به شرح زیر اصلاح و نصب می شود:

• تک فاز 25 آمپر: 592 عدد

• تک فاز 32 آمپر: 15 عدد

• سه فاز 25 آمپر: 21 عدد

• سه فاز 50 آمپر: 2 عدد

• سه فاز 660 آمپر: 1 عدد برای تغذیه مصارف مشاعات

شایان ذکر است که تعدادی از واحدهای تجاری دارای یک کنتور و تعدادی دیگر نیز دارای دو کنتور برق بوده اند.

از تابلوی اصلی بعد از ترانس به طبقات مختلف کابل کشی صورت گرفته و تابلوهای کنتور هر طبقه در داخل همان طبقه نصب شده است. در طبقات پایین تر، ساختمان دارای اتاق برق بوده و در طبقات بالاتر تابلوی کنتورها در فضای مجاور آسانسورها در محیط طبقه نصب شده اند.

ساختمان در سال های گذشته فاقد دیزل ژنراتور و مدار برق اضطراری بوده است تا اینکه در چند سال اخیر یک دستگاه دیزل ژنراتور اضطراری تهیه و درنهایت پس از مدتی طولانی در زیر زمین نصب می شود. این دیزل ژنراتور، تنها تغذیه یک دستگاه آسانسورو مقداری از روشناییمشاعات را عهده دار بوده است. شایان ذکر است که تجهیزات کنتور ترانسفورماتور اخیر توسط شرکت توزیع برق نیز در اواخر عمر ساختمان پلاسکو (قبل از حادثه حریق و فرو ریزش ساختمان) اصلاح و تعویض شده بود.

رایزر دیاگرام شکل زیر برداشتی از داده های کسب شده از نگهدار سیستم های برقی را نشان می دهد. همانطور که مشاهده می شود، دو ترانس عمومی وظیفه تغذیه واحدها و یک ترانس اختصاصی وظیفه تغذیه مشاعات را بر عهده داشته اند و از تابلوی اصلی بعد از ترانس به طبقات مختلف توسط 15 عدد کابل مجزا، کابل کشی و نیرورسانی صورت گرفته و تابلوهای کنتور هر طبقه در داخل همان طبقه نصب شده است.

رایزر دیاگرام سیستم توزیع انرژی الکتریکی

نواقص سیستم برق ساختمان در طول دوران بهره برداری

با تغییرات مصارف برقی واحدهای ساختمان و افزایش آنها در طول زمان بهره برداری مانند اضافه شدن کولرهای گازی، چرخ های خیاطی، هیترها و سایر موارد برقی، هر واحد بسته به نیاز، تغییراتی در سیستم برق خود ایجاد کرده است تا متناسب با مصرف کننده و محل استقرار آنها، برق رسانی را انجام دهد.

در گذشته که برقرسانی به صورت کلی به واحدها انجام شده بود، سایز کابل ها، سایز بالاتری بوده است که بعد به دلیل تغذیه از کنتور داخل طبقات، این کابلها در زیر سقف با استفاده از ترمینال به کابلهای جدید متصل شده اند. تابلوهای کنتور توسط فیوز فشنگی محافظت می شده اند که پس از سوختن های متمادی، این فیوزها به نوعی با کلیدهای مینیاتوری تعویض شده اند.

با توجه به دسترسی بهره بردار به تابلوی کنتورها، به طور معمول ترمینال نول در تابلوهای کنتور از نوع پلاستیکی بوده که پس از آسیب به صورت یکسره شده و چسب کاری از آنها استفاده می شده است. در داخل واحدها، تابلوی مینیاتوری و سیم کشی ها به طور کامل در اختیار بهره بردار بوده و بهره برداران ساختمان به دلخواه خود بسته به نیاز، تغییرات لازم را در سیستم برق رسانی خود ایجاد می کرده اند.

از جمله این تغییرات، ایجاد انشعاب برای کولرهای اختصاصی نصب شده به طور عمده گازی در واحدها بوده که بهره بردار خود از تابلو انشعاب گرفته و به کولر وصل می کرده است. در خصوص این انشعابات که بارها دچار سوختگی کابل شده بوده، شخص نگهدار ساختمان به هزینه واحد بهره بردار، به وصله کردن و اصلاح موضعی کابل اقدام می کرده است. همچنین اخذ انشعاب روشنایی از مدار پریزها و اخذ انشعاب پریز از مدار روشنایی با سایز سیم های مورد نظر بهره بردار، از جمله نواقص حادث شده در سیستم برقی ساختمان در طول دوره بهره برداری بوده است.

فرایند نگهداری سیستم برق ساختمان

نگهداری سیستم های برقی از جمله کابل، تابلو، سیم کشی ها، چراغها و سایر تجهیزات برقی توسط شخصی حقیقی که در گذشته از پرسنل اداره برق بوده انجام می شده است. این شخص که بخشی از اطلاعات برقی اخذ شده ساختمان پلاسکو نیز نتیجه جلسات با ایشان بوده، مدت طولانی (در حدود 13 سال) کار نگهداری بخش های برقی را در ساختمان انجام می داده است.

ایشان علاوه بر نگهداری سیستم برق کل ساختمان، به واحدها هم به صورت موردی با اخذ هزینه، سرویس تعمیرات و نگهداری ارائه می داده است. از جمله این خدمات می توان به سیم کشی ها و اصلاح تابلوی داخل واحدهای متقاضی اشاره کرد. شایان ذکر است که ساختمان، فاقد هرگونه بازرسی دوره ای و برنامه ریزی شده از طرف نگهدار بر اساسمبحثبیست و دوم مقررات ملی ساختمان بوده و به طور معمول پس از نیاز به تعمیرات، فعالیت مورد نظر انجام می شده است.

بررسی تاسیسات برقی ساختمان پلاسکو قبل از آتش سوزی (بخش دوم)

در بخش دوم از یادداشت های بررسی فنی تاسیسات برقی ساختمان پلاسکو که توسط مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران(شهرداری تهران) به نگارش در آمده است، بر اساس بررسی های انجام شده در بخش اول، به مشکلات موجود در تأسیسات برقی ساختمان پلاسکو پرداخته می شود.

در بخش دوم از یادداشت های بررسی فنی تاسیسات برقی ساختمان پلاسکو که توسط مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران(شهرداری تهران) به نگارش در آمده است، بر اساس بررسی های انجام شده در بخش اول، به مشکلات موجود در تأسیسات برقی ساختمان پلاسکو پرداخته می شود.

فقدان سیستم ارت در واحدها

حساسیت سیستم اتصال زمین به جهت ایمنیو به منظور حفاظت جان تمامی افراد و کارکنانی که با ابزارها و دستگاه های برقی سر و کار دارند از یک‌سو و حفاظت جان افراد عادی که در نقاط مختلف، خواسته یا ناخواسته احتمال تماس آنها با بدنه دستگاه ها و سایر ابزارهای برقی وجود دارد از سوی دیگر، لزوم بررسی دقیق سیستم اتصال زمین را ایجاب می کند.

علاوه بر آن، کارکرد صحیح دستگاه ها و جلوگیری از ازدیاد فشار الکتریکی فازهای سالم نسبت به زمین در موقع تماس یکی از فازها با زمین، از علل دیگر لزوم پیش بینی یک سیستم اتصال زمین مناسب برای ساختمان است. همچنین قطع سیم نول در طول مسیر کابل کشی ها به تابلوی کنتورها، به سوختن تجهیزات و آتش سوزی احتمالی می انجامد.

اصول ایمنی که باید برای پیشگیری رعایت می شده است در سه اصل خلاصه می شود:

اصل اول) دور از دسترس قراردادن قسمت های فعال الکتریکی

این اصل با در نظر گرفتن فضاهای خاص و جداسازی تجهیزاتی مانند ترانسفورماتور، تابلوهای فشار متوسط (قوی)، فشار ضعیف و ژنراتور یا طراحی و ساخت تابلوهای برق با درب بسته رعایت می شود که این مهم تا حد زیادی در ساختمان پلاسکو رعایت شده بود.

اصل دوم) استفاده از تجهیزات قطع برق مناسب مانند کلیدهای اتوماتیک و فیوزها

این اصل با مجهز کردن مدارها به کلیدهای اتوماتیک و فیوز با رنج مناسب که باعث قطع سریع جریان برق در زمان لازم، جلوگیری از سرایت اتصالی و بروز صدمه به نقاط دیگر و نیز جلوگیری از آتش سوزی خواهد شد، رعایت می شود. در ساختمان پلاسکو، با توجه به اینکه هر واحد برای نیازهای خود می توانسته انشعابی با هر کلید مورد نظر را از تابلو اخذ کند و الزامات مقرره در قانون را نیز رعایت نکند، به نظر می رسد به احتمال زیاد در واحدهای زیادی این اصل رعایت نشده باشد.

اصل سوم) بی خطر کردن حد ولتاژ تماس

بی خطر کردن حد ولتاژ تماس به نوع تجهیزات برای پایین آمدن ولتاژ تماس و جلوگیری از بالا رفتن آن و همچنین به سیستم نول تأسیسات برقی و همبندی بستگی دارد. مبحث نول در بخش فشار ضعیف در سه حالت زیر خلاصه می شود:

• ارتباط مستقیم نول با زمین (TN ,TN-C ,TN-S ,TN-C-S ,TT)

• ارتباط نول با زمین از طریق امپدانس (IT)

• نول آزاد (IT)

سیستم الزامی بر اساس استاندارد ایران TN است. بنابراین برای برق رسانی به مصرف‌کننده به طور عمومی از کابل 5 رشته (در سه فاز) و 3 رشته (در تک فاز) استفاده می شود که هادی نول و ارت در آنها تا سایز 10 میلی متر مربع مجزا است. برای داشتن یک سیستم زمین کامل و مناسب لازم است که تأسیسات برق فشار ضعیف، بدنه کلیه تابلوهای برق، بدنه دستگاه ها، اسکلت فلزی ساختمان ها، تجهیزات، چراغها و سایر عناصر مشابه به منظور حفظ ایمنی افرادی که با آنها در تماس هستند و نیز جلوگیری از آتش سوزی ناشی از اتصال بدنه، به شبکه سراسری ارت ایجادشده متصل شوند.

فقدان سیستم اعلام حریق

بر اساس مبحث سیزدهم مقررات ملی ساختمان ایران، نیاز به سیستم های اعلام حریق از ضرورت های اجتناب ناپذیر ساختمان پلاسکو به حساب می آمده است. زیرا در مراحل آغازین حریق با اطلاع به موقع به نگهبان و سایر ساکنان، هم از گسترش آتش و هم از خطرات مالی و جانی آن جلوگیری می شده است. جهت انتخاب اجزا در سیستم اعلام حریق، استانداردهای زیر مورد استفاده قرار می گیرد:

1) BS 5839 (BRITISH STANDARD)

2) EN 54 (EUROPEAN NATIONAL STANDARD)

در فضاهایی مانند موتورخانه و آبدارخانه از دتکتور حرارتی، در سایر فضاها از دتکتور دودی و همچنین در برخی فضاهای مورد نیاز از جمله مجاور راه پله ها از شستی اعلام حریق استفاده می شود.

عدم کفایت سایز سیم ها و کلیدهای مینیاتوری حفاظتی

بر اساس مبحث سیزدهم مقررات ملی ساختمان ایران، حداقل سایز سیم ها و به تناسب سایز کلیدهای مینیاتوری حفاظتی، باید بر اساس جدول زیر انتخاب می شد و هرگونه اشتباه در این انتخاب خطرات آتش سوزی یا احتمال برق گرفتگی را در پی دارد. مخلوط کردن مدار روشنایی و پریزها نیز غیرمجاز بوده و ضروری است هرکدام از مصرف کننده های روشنایی فقط به مدار روشناییو مصرف کننده های پریز فقط به مدار پریز متصل شوند که این موضوع در ساختمان پلاسکو رعایت نشده بود.

نوع مدار	نیرو	روشنایی	پریز
سطح مقطع هادی مس (میلی متر مربع)	1.5	1.5	2.5
سایز کلید مینیاتوری مناسب (آمپر)	10	10	16

حداقل سایز سیم ها و کلیدهای مینیاتوری

جمع بندی

بر اساس مطالعات انجام شده در مورد ساختمان پلاسکو از منظر تأسیسات برقی، جمع بندی به صورت زیر می باشد:

– ساختمان پلاسکو در خصوص موارد اساسی مانند سیستم ارت، سیم کشی های خارج از ضوابط، افزایش مصرف کننده ها بدون در نظر گرفتن کلید و هادی متناسب، سیستم اعلام حریق، برق اضطراری مناسب و چراغ های خروج ایمن دچار مشکل بوده است.

– تابلوهای کنتور نیاز به بازسازی داشته و بخش های ترمینال آن بر اساس اعلام نگهدار ساختمان در مواردی دچار سوختگی شده بودند.

– افزایش ظرفیت ترانس ها، مستلزم بازنگری کابل های اصلی بالارونده (رایزر) بوده است.

– تغییرات در مصرف کننده های مستقر در واحدها، به تغییرات تابلوی مینیاتوری واحدها و سیم کشی های داخلی غیراستاندارد (گاه با استفاده از تکه سیم های چسب کاری شده) انجامیده بود.

– ساختمان تا سال ها فاقد دیزل ژنراتور اضطراری بوده و در سال های پس از نصب دیزل ژنراتور اضطراری نیز قدرت آن فقط پاسخگوی نیاز یک آسانسورو بخشی از روشنایی مشاعات بوده است.

-واحدها فاقد سیستم ارت بوده و نیز تابلوهای آنها بدون کلید نشت جریان (RCCB)، اجرا شده بودند.

– بخشی از مقرراتدر زمان اجرای ساختمان پلاسکو (سال 1339 تا 1341) و در گذشته الزامی نبوده اند و بعدها ضرورت اجرای آن بروز کرده و در این زمینه ساختمان به بازنگری و انجام اصلاحات نیاز داشته است.

– استفاده احتمالی از لوازم و تجهیزات غیراستاندارد نیز در زمینه تأسیسات برقی سبب حادتر شدن شرایط شده است.

شایان ذکر است که تأسیسات برقی در یک ساختمان ممکن است به علل زیر در طول زمان ایمنی خود را از دست بدهد:

– تأسیسات الکتریکی در اثر مرور زمان یا در اثر عوامل محیطی فرسوده شوند.

– در تأسیسات برقی دخل و تصرف هایی بدون داشتن اطلاعات لازم و کافی انجام شود.

– تعمیرات یا جا به جایی هایی انجام شود که سبب ایجاد تغییراتی در تأسیسات برقی شود.

بر همین اساس و به منظور پیشگیریاز رخداد حوادث مشابه در آینده، پیشنهاد می شود که مطابق مبحث 22 مقررات ملی ساختمان کلیه تجهیزات و تأسیسات برقی مورد بازرسی ادواری (به طور معمول سالیانه) قرار بگیرند.

مواردی که باید مورد بازرسی قرار گیرند عبارتند از:

• کلیه تابلوها و اجزای داخلی آنها

• کلیه جعبه های تقسیم، پریزهای برق و کلیدها

• کلیه هادی ها اعم از سیم و کابل

• عایق بندی ها و نحوه نصب تابلوها

• هادی های ارت و…

منبع : بررسی فنی، مدیریتی و حقوقی حادثه ساختمان پلاسکو، مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران (شهرداری تهران)

دپارتمان تأسیسات الکتریکی سامانه جامع صنعت ساختمان – کارگشا

سایر مطالب منتخب در حوزه ایمنی، امنیت، حفاظت در تاسیسات الکتریکی را دنبال و ما را با نظرات ارزشمند خویش همراهی نمایید.

مطالب مرتبط:

برق، رعایت اصول ایمنی و پیشگیری از خطر

قابلیت اطمینان و ایمنی لرزه ای شبکه برق (پست برق)