نقش شهرک سازی در رشد و توسعه شهرها

در این مطلب می خوانید:

انواع رشد شهری

لزوم ایجاد شهرک ها و شهرهای جدید در الگوی شهرسازی

امروزه یکی از موضوعات حیاتی قرن بیست ویکم در ارتباط با پایداری شهر، چگونگی رشد و توسعه شهر و شهرک سازی در فضاست و بر این مبنا، مدیریت شهری ناگزیر به توسعه برنامه ریزی شده شهرهاست. در کشورهای درحال توسعه مانند ایران، در اغلب مدل های به کار گرفته شده برای توسعه نه در حد نظریه، بلکه در حوزه عمل، نوعی جدایی نگری و جدایی گزینی میان شهر و روستا وجود داشته است که ناشی از حاکمیت نگرش متمرکزگرایانه بخشی، بالا به پایین در فرایندهای برنامه ریزی بوده است.
این مطلب به بررسی مشکلات شهرهای بزرگ پرداخته و لزوم ایجاد شهرک های مختلف و شهرهای جدید را به عنوان یک راهکار پیش رو مورد بررسی قرار می دهد.
شهرک سازی و ایجاد شهرهای جدید، شیوه ای در برخورد با مشکلات شهری، راه حلی برای مقابله با بحران شهرنشینی و رهایی از مسائل و مشکلات شهرنشینی قرن حاضر است. در کشور ما گذار از اقتصاد کشاورزی به اقتصاد صنعتی موجب پایه گذاری صنایع سنگین و نیمه سنگین در مناطق شهری بزرگ و درجه یک و دگرگونی ساختار اقتصادی – اجتماعی این شهرها شده است. از این رو، ایجاد شهرهای جدید به عنوان جاذبه بخشی از جمعیت و فعالیت های اقتصادی در کاهش مشکلات زیست محیطی مادر شهرهای اطراف خود اجرا شده است. دولت از دهه ۱۳۶۰ به تأسیس شهرهای جدید با هدف جلوگیری از سرزیر جمعیت، کاهش بار اقتصادی کلان شهرها، جلوگیری از رشد بی رویه شهرهای بزرگ، کاهش قیمت تمام شده واحدهای مسکونی، توزیع بهینه جمعیت و … اقدام کرد.

برای مثال کلان شهر تهران با رشد روز افزون، گسترش همه جانبه و بی برنامه کالبدی، ناپایداری را بر پیکرۀ زیست محیطی اطراف خود وارد کرده است. یکی از راهکارهای اندیشیده شده در آمایش سرزمین برای تمرکززدایی و بازتوزیع جمعیت و امکانات، توسعه شهرها و احداث شهرک های جدید در اطراف مادر شهرها است که باید معیارهای زیست محیطی، اجتماعی-اقتصادی، کالبدی، فاصله جغرافیایی و غیره در مطالعات آن لحاظ شود تا به معضلات زیست محیطی منجر نشود.
مهم ترین مسئله در آمایش سرزمین اتحاد یک سیاست ملی اسکان جمعیت در سطوح مختلف شهر، روستا و جامعه عشایری کشور است. در واقع، آمایش سرزمین به جمعیت و فضا، مدیریت فضا شامل نظام گره ها، شهر و آبادی ها، از لحاظ کارکرد، نظام شبکه های ترابری میان شهر و روستا و کاربرد زمین توسط فعالیت های مختلف است، توجه می کند.

آمایش  سرزمین به الگوی توزیع فضایی فعالیت های انسان، یعنی مجموعه ویژگی های نظام گره ها، شبکه ها و ناحیه ها می پردازد. شهرهای کشورمان به طور فزاینده ای با رشد شهرنشینی و در پی آن با رشد و توسعه شهر و شهرک سازی روبرو هستند. در این زمینه کلان شهر تهران مثال آشکار این مسئله است که با تمرکز و تراکم جمعیت، کیفیت محیط و زندگی شهری را نه تنها در سطح محلی – منطقه ای، بلکه در سطح ملی نیز تحت تاثیر قرار داده است.

انواع رشد شهری

شهرها پس از پیدایش،  تحت تأثیر عوامل متعدد در بستر زمان و مکان رشد می کنند. در بررسی فرایند توسعه کالبدی- فضایی شهر،  تقسیم های  مختلفی از انواع توسعه شهری بیان شده است، در این میان، دو نوع تقسیم بندی بیشتر مورد قبول صاحب نظران است:

۱. رشد شهر مطابق با منشأ
۲. رشد شهر مطابق با جهت
رشد شهرها مطابق با منشأ در دو طبقه تقسیم می شود: 1- رشد طبیعی و 2- رشد برنامه ریزی شده. رشد شهرها بر اساس جهت و مسیر گسترش نیز به دو صورت انجام می گیرد: 1- رشد افقی و 2- رشد عمودی.
بیشتر شهرها در گذشته به طور طبیعی رشد کرده اند، یعنی رشد شهر بدون برنامه ریزی آتی و به طور اتفاقی صورت پذیرفته است. در رشد طبیعی شهر، سیستم جاده ای، پارک ها، مدارس، واحدهای صنعتی، مراکز تجاری، بیمارستان ها و زمین های بازی و غیره بدون نظم و ملاحظات توسعه آتی شهر ایجاد می شوند، اما در رشد برنامه ریزی شده که در کشور ما طبق طرح جامع صورت می گیرد، نحوه به کارگیری اراضی و منطقه بندی مربوط به حوزه های مسکونی، صنعتی، بازرگانی، اداری و کشاورزی، تأسیسات و تجهیزات، تسهیلات، نیازمندی های عمومی شهری، خطوط کلی ارتباطی و غیره با همه ضوابط و مقررات مربوط به همه موارد یاد شده و همچنین ضوابط مربوط به حفظ منابع طبیعی و تاریخی، تهیه و تنظیم می شود.

یکی از اصول مرتبط با توسعه موازات شبکه های شهری شهرک سازی و ایجاد شهرهای جدید و تعریف عملکرد مطلوب برای این گونه شهرها است. بررسی شواهد موجود نشان می دهد ایجاد شهرهای جدید در استان تهران از دهه  1370به طور عمده، با ضعف ساختاری به عملکردی، عدم توفیق در جذب کامل جمعیت، مسائل اشتغال و محیط زیست، وابستگی به مادرشهر، مسائل دسترسی و امکانات زیرساختی روبه رو بوده است. فارغ از عوامل ذکر شده این شهرها نتوانسته اند از بار اضافی جمعیت شهرها بکاهند و به اصطلاح آن را پالایش کنند. براساس سرشماری سال ۱۳۹۰، استان تهران در مجموع، بیش از ۱۳٫۱۸ میلیون نفر جمعیت داشته است که از این رقم، ۱۱٫۲ میلیون نفر درنقاط شهری و ۸۷۷ هزار نفر در نقاط روستایی سکونت دارند.
رشد طبیعی جمعیت استان تهران و مهاجرت بسیار بالا، باعث شده است این استان بیشترین جمعیت ساکن، بیشترین پذیرش مهار و بیشترین تراکم جمعیتی را در بین سایر استان های کشور داشته باشد، جمعیت انبوه استان نیازمند سطوح کاربری بسیار زیادی برای سکونت، اشتغال، حمل و نقل، خدمات، تفریح و سایر فعالیت ها است.
یکی از شاخص های بارز توسعه کلان شهری و شهرک سازی، کاهش رشد جمعیت در شهر اصلی و افزایش جمعیت در نقاط پیرامونی است. این پدیده به طور بارزی در دهه ۱۳۶۰ در تهران و اطراف آن ظاهر شد. مقایسه نرخ رشد سالانه جمعیت در شهر تهران و نقاط شهری و روستایی پیرامون آن، در طول دو دهه گذشته (۱۳۹۵ – ۱۳۶۵) از تحول معناداری خبر می دهد که نشان دهنده گرایش تهران در نقاط پیرامونی آن به یک منطقه کلان شهری است. این موضوع منعکس کننده بعد جغرافیایی تحولات جمعیتی و فعالیتی منطقه و واقعیت فضایی منطقه کلان شهری تهران است.
تحولات جمعیتی و رشد اقتصادی منطقه کلان شهری تهران حاکی از لزوم تغییر در نظام مدیریت و برنامه ریزی فضایی منطقه است. از این رو یکی از ابعاد بسیار مهم برنامه ریزی شهری لزوم توجه به مکان های جدید به منظور استقرار در ساماندهی جمعیت در کانون های جدید یا به عبارتی، توسعه شهرهای جدید است.

چارچوب اصلی نظریه شهرهای جدید بر اصـولی مبتنی بـوده است. یکـی از این اصول «توسعه و ارائـه مسکن» به اقشار مختلف جامعه اسـت. ایـن نظریـه بـه سرعت به اقصی نقاط جهان اعم از دنیای توسـعه یافتـه صنعتی، سوسیالیستی سابق و جهان سوم انتشار یافـت و شهرسازی مبتنی بر طرح و برنامه ریزی قبل از اسـکان را عملی ساخت.
جهت جذب سـرریزهای جمعیتـی شـهرهای بـزرگ و منطقه شهری و مهار و کنترل رشد آنها، توسعه و ارائه مـسکن بـه منظـور جلـوگیری از بورس بازی زمین
شــهرهای جدیــد بــه منظـور ابزار سـاماندهی فـضای ملـی، برنامـه ریـزی منطقه ای و سیاست تمرکز زدایی جمعیتی و اقتـصادی در نقاط مختلف جهان ایجاد شدند.

لزوم شهرک سازی و ایجاد شهرهای جدید در الگوی شهرسازی

پدیده شهرهای جدید ایران در سـال های اخیر عمدتاً در جهت جذب جمعیت، مکانیابی شـده و شکل گرفته اند. در واقع در مکانیابی شهرهای جدید، دو هدف موازی پیگیری می شود؛ اول: تمرکز زدایی از کلان شهرها و دوم مرکز گرایی در نواحی و مناطق عقب مانده و محروم اما دارای قابلیت های توسعه، که منجـر بـه ایجـاد کانون هـای جدیـد توسـعه در مناطق شهری شهرهای بزرگ یا کلان شـهرها در نقـش واسطه بین شهرهای کوچک تر از یک طـرف و از طـرف دیگر ضمن جذب افـزایش جمعیـت شـهرهای بـزرگ، جمعیت مهاجر به کلان شهر و از شـهرهای کوچـک را نیز جذب می نماید.
در واقع در مکانیابی شهرهای جدید برای شهرک سازی ، دو هدف موازی پیگیری می شود؛ اول) تمرکز زدایی از کلان شـهرها؛ دوم) تمرکز گرایی در نواحی و مناطق عقب مانـده و محروم اما دارای قابلیتهای توسعه. از جمله دیگر عوامل در شکل گیری شهرک ها و شهرهای جدید در ایران عوامل توسعه اقتصادی و یا شکل گیری صـنایع در مناطق مختلف می باشند که شهرهای جدیـد در ایـن راستا جهت سامان بخـشی بـه اسـکان شـاغلین وابـسته مستقیم و غیرمستقیم صنایع یا مناطق تجاری و…، شـکل مـی گیرنـد و بـا ایـن عملکـرد ضـمن دور بودن از تأثیرات منفی شهرک های شرکتی، عامل روانی و کالبـدی مهمی را جهت تـشویق و جـذب نیروهـای کارشناسـی  داشته اند.
مسئله بلایای طبیعی نیز همواره در سـطح کـشور مطرح بوده و خواهد بود و لـذا یـک شـهر جدیـد در مواقع لـزوم مـی توانـد به یک عنوان گزینه یا محل اسکان موقت یـک شـهر بحران زده را به نحو مناسب در موقعیـت جدیـد اسکان دهد.

بنابراین در راستای ایجاد شهرک ها و شهرهای جدید باید این سوالات را بپرسیم:

1- کدام مناطق برای ایجاد و توسعه شهرک ها و شهرهای جدید مناسب است؟

2- مهم ترین شاخص های مکان یابی محلی، منطقه ای و ملی اثرگذار بر ایجاد شهرهای جدید کدامند؟

3- آیا می توان به راهبردها و مدیریت یکپارچه فضایی درون منطقه مورد نظر دست یافت؟

تراکم شهرهای بزرگ مشکلاتی را برای این شهرها پدید آورده است که لزوم ساخت شهرک ها و شهرهای جدید را دو چندان می کند از جمله این مشکلات می توان به این موارد اشاره کرد:

• شکل گیری کالبدهای جدید نامناسـب و بـدون برنامه ریزی و پیش بینی
• تقلیل بار خـدمات رسـانی بـه لحـاظ افـزایش تراکم جمعیتی و به تبع آن تراکم ساختمانی و سـطوح شهرها
• فـشار مـضاعف بـه شـبکه هـای حمـل و نقـل عمومی و خصوصی و اشباع بار ترافیکـی شـبکه هـای دسترسی و شریان های اصلی
• عــدم وجــود اشــتغال تعریــف شــده و دارای استانداردهای لازم و ایجاد اشتغال های کاذب ایجاد معضلات اجتماعی و اقتصادی
• بـروز و افـزایش انـواع آلـودگی هـای زیـست محیطی و همچنین تخریب محـیط زیـست و اراضـی کشاورزی حاشیه شهرها
• تمرکز شدید فعالیت ها در شهرهای بزرگ و بروز اشکالات مدیریتی در اینگونه شهرها
• ایجاد حاشیه نشینی در محدوده های شهری

این سوابق ذهنـی و مـشکلات پـیش آمـده نیـاز بـه تحول را در شهرسازی و شهرک سازی شهرهای ایران طلب می نمـود، از طرف دیگـر بـر اسـاس سیاسـت های تعـادل بخـشی و تمرکززدایی شورای سیاستگذاری و هدایت برنامـه پـنج ساله اول توسعه اقتصادی کشور در بخش عمران شهری اهداف زیر منتشر گردید:

•  تعادل توزیع جمعیت در سطح کشور و هدایت رشد شهرهای بزرگ بر اساس امکانات اشتغال زیـست محیطی و استفاده بهینه از آنها
• جلوگیری از تخریب اراضی مستعد کشاورزی
•  عرضه زمین و مسکن متناسب با نیاز جامعـه و اقشار مختلف و خصوصاً گروه های کم درآمد
•  کنترل قیمت ها و ایجاد تعادل بین هزینه مسکن و درآمد خانوار
• ایجاد زمینه تأمین مسکن بر اساس یک برنامـه زمان بندی و از طریق پس انداز مستمر
•  تقلیل سطح زیربنای واحدهای مسکونی

 همچنین با توجه به تجارب گذشته و شهرهای موجود اهداف دیگری نیز به شرح زیر مـد نظـر قـرار گرفت:

• جلوگیری از حاشیه نشینی و دستیابی به قیمـت واقعی زمین
•  توزیع عادلانه مکان هـای اشـتغال بـا توجـه بـه برنامه های کلان ملی و منطقه ای
• طراحی و ایجاد شبکه هـای حمـل و نقـل و دسترســی ها و دیگــر تــسهیلات و امکانــات شــهری مناسب بر اساس استانداردهای بین المللی
• کاهش هزینه های ایجاد و توسـعه تأسیـسات زیربنایی شهرها
•  جلوگیری از آلودگی محیط زیست با احداث فضای سبز مورد نیاز، شبکه و تصفیه خانـه فاضـلاب
• بالا رفـتن تـوان اعمـال نظـارت مـدیریتی و مشارکت مردمی در شهرها
• نزدیکـی مکان هـا و فرصـت هـای شـغلی بـا مسکن

همانگونه که ملاحظه می شود تقریباً کلیه معضلات اجتماعی، شهری، اقتـصادی و حتـی ملـی کـه بعـضاً بصورت ضد و نقیض هم عمـل مـی نماینـد را بـا ذکـر هدفی در احداث شهرهای جدیـد مـورد توجـه قـرار داده اند. اما علیرغم این اهداف بلند تدارک لازم بـرای به اجرا رساندن آن ها آماده نشد. و لذا عملکرد دلخواهی از خود بروز نداد. همانگونه که ملاحظه می شود بیش تر جهـت گیـری هـا و مکانیـابی شـهرهای جدیـد و نیـز تـشکیلات اداری مـورد نظـر شـهرهای جدیـد ایـران عمدتاً الگوبرداری از نمونه انگلیسی آن می باشد لیکن در مراتبی بسیار ضعیف تر و با گستره اجرایـی بـسیار بالا. اولین مقایـسه ای را کـه در ایـن ارتبـاط مـی تـوان مطرح نمود، وضع قوانین جامع در این خصوص، پس از مدت کوتاهی است که از طرح موضـوع شـهرهای جدید در انگلستان می گذرد. اکنون پس از دوازده سال از طرح رسمی و قانونی موضوع شـهرهای جدیـد در هیئت وزیران همچنان فاقد قوانین لازم و اولیه احـساس می شود

به طور خلاصه می توان گفت شهرک سازی و شهرهای جدید در کشورهای مختلف برحسب ضرورت‌ها و کارکردهای‌ آنها احداث می‌شوند و این سیاست می‌تواند از کشوری به کشور دیگر و حتی از منطقه‌ای در یک کشور به منطقه دیگر در همان کشور تفاوت داشته و ضرورت یا عدم ضرورت آن متناسب با شرایط اقتصادی اجتماعی بخصوص ویژگی‌های فرهنگی مردم مشخص می‌شود. امروز هدف از ایجاد شهرهای جدید تحقق ایده سکونت‌گاه‌های ایده آل یا مدینه فاضله نیست بلکه تمرکززدایی از مراکز شهری بزرگ، هدف و آرمان اصلی آن است.
با این وجود در ایران نگاه به موضوع شهرهای جدید نگاه متفاوتی نسبت به سایر کشورهاست و کارایی و عملکرد آن نیز در ایران با اهداف واقعی ایجاد شهرهای جدید در جهان متفاوت است. به عبارت دیگر به نظر می‌رسد در ایران احداث شهرهای جدید با توجه به ضرورت‌ها و نیازهای ملی و منطقه‌ای از یک طرف و آمادگی‌های فرهنگی، اجتماعی از طرف دیگر احداث نشده است، در حالی که در بسیاری از کشورهای پیشرو در امر شهرسازی و برنامه ریزی شهری چنین زمینه‌ هایی هم در سطح ملی و هم در سطح منطقه‌ای لحاظ شده و احداث شهرها با ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی کلانشهرها تطبیق داده شده است.

مطالعه مطالب زیر نیز به شما پیشنهاد می شود:

آینده را با «خانه هایی به اندازه خودمان» بسازیم – بخش دو

اولویت اقتصادی و اجتماعی عوامل کلیدی کیفی مسکن

منابع:

مهندسین مشاور ستیران

مقاله تعیین مناطق بهینه به منظور توسعۀ شهرها و شهرک های جدید با به کارگیری مدل های کارآمد  (مورد مطالعه :استان تهران)، احمد پوراحمد

مقاله ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺟﺎذﺑﻪ ﻫﺎی ﺷﻬرک ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺷﻴﺮاز در  مکان گزینی واﺣﺪ ﻫﺎی ﺻﻨﻌﺘﻲ، زهرا امینی

وزارت راه و شهرسازی