تاب آور کردن شهرها نیازمند مدیریت واحد شهری است

در حال حاضر، بیشتر جمعیت جهان در شهرها زندگی می کنند، از این رو نقش شهرها در توسعه اجتماعی و اقتصادی کشورها بسیار مهم و حیاتی است. چالش عمده پیش روی بسیاری از شهرها، اطمینان از بالا بودن کیفیت محیط پایدار و عادلانه است. مهاجرت دسته جمعی از مناطق روستایی به شهرها و تشکیل محله های فقیرنشین یا شهرک های غیررسمی به این مشکل اضافه شده است.
مفهوم تاب آوری اولین بار توسط هالینگ (Halling) در سال 1973 در زمینه اکولوژی ارائه شد. با این حال تعاریف متفاوتی از آن به بعد از تاب آوری در حوزه سوانح ارائه شده است که آخرین آن مربوط به تعریف آکادمی ملی آمریکا  در سال  2012 می باشد. ورود مبحث تاب آوری به مباحث شهرسازی و مدیریت بحران به مثابه تولد فرهنگی جدید می باشد.

تاب آوری از جهات گونا گون قابل بررسی است و هر مطالعه با توجه به نگرش و دیدگاهی که از آن زاویه به موضوع می پردازد، تعاریفی از ابعاد و مؤلفه های گوناگونی از تاب آوری ارائه نموده است. بطور ساده تاب آوری مقیاسی است که بیانگر انعطاف پذیری جوامع و شهرها در برابر مخاطرات محیطی را بیان می کند.
شهرها، تمرکزگاه های اصلی جمعیت انسانی در دنیای کنونی به شمار می روند.

جوامع شهری شاهد تحولات زیادی بوده، انقلاب اطلاعاتی و ارتباطی، پیشرفت در زمینه های بهداشتی و پیشرفت های دیگر منجر به مهاجرت های بیشتر و انفجار جمعیتی شده است، استفاده بی رویه از منابع طبیعی، پیشرفت در زمینه های فناوری و کشف مصالح جدید ساختمانی، وابستگی شدید انسان به خودرو، هجوم روستاییان به شهرها در جستجوی زندگی بهتر و شکاف بین جوامع فقیر و ثروتمند موجب بر هم زدن نظم کهن شهرها شده است. شهرها در پاسخ به افزایش جمعیت و گسترش شهرنشینی روستاهای اطراف را به انگیزه های اقتصادی – اجتماعی یا فیزیکی در خود می بلعند اما پس از مدتی مشکلات شهرها آشکار شده و مداخلات انسان ها برای ساخت خانه های بیشتر موجب ناپایداری سکونت گاه های انسانی و شهرها می شود.

شهرها پیوسته در معرض مخاطرات طبیعی هم قرار دارند. با توجه به ظرفیت محیطی شهرها می توانند در معرض زلزله، سیل، رانش، خشکسالی و کم آبی و مخاطرات انسان ساخت مانند شکستگی سد قرار بگیرند که در صورت وقوع هر یک از مخاطرات و با نبود سامانه کاهشی، شهرها در معرض آسیب پذیری در ابعاد مختلف کالبدی، زیرساختی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی قرار می گیرند، بنابراین ایجاد سیستم یا سامانه های کاهشی برای ساخت شهرهای تاب آور باید موردتوجه برنامه ریزان و مدیران شهری قرار گیرد. مدیریت شهری فرآیندی پیچیده و همه جانبه است اما در راستای ایجاد شهرهای تاب آور در برابر بلایای طبیعی در کنار بهبود شرایط کیفیت محیطی، میزان، شدت و حجم بلایای طبیعی هم باید موردتوجه قرار گیرد.

در این راستا 10 اصل مدیریتی پیشنهاد می شود که تقریبا همه ابعاد مدیریت ریسک تا مدیریت بحران را در خود دارد. در اصل اول از اصول ده گانه مدیریتی، برای ایجاد شهرهای تاب آور که بر اصل سازماندهی و هماهنگی توجه دارد نشانه هایی مانند ارتباط بین شهروندان و مدیران با تأکید بر مشارکت شهروندان وجود دارد و نیز میزان حمایت مدیران شهری از سالخوردگان و کودکان و برنامه ریزی برای کاهش خطر موردتوجه قرار می گیرد.

در اصل دوم بر تخصیص بودجه و منابع مالی برای شهروندان به ویژه شهروندانی که بیشتر در محدوده های خطر زندگی می کنند،  تاکید دارد و خدمات مالی کوچک، وام های کوچک مقیاس، بیمه و ایجاد مشاغل برای خانوارهای آسیب دیده و نیز معافیت های مالیاتی و عوارضی برای شهروندان آسیب دیده است.  

اصل سوم، ارزیابی خطرپذیری هر یک از مناطق، نواحی و محله های شهری، ارزیابی منظم سالیانه و نیز سامانه های هشدار را در برمی گیرد.
در اصل چهارم، قوانین کاربری اراضی، مدیریت زمین، نظارت بر ساخت بنا در مناطق پرخطر و اقدامات برای محافظت از زیربناها باید موردتوجه قرار گیرد. در اصل چهارم، مراکز حساسی که مواقع بحرانی می توانند نقش ها و کارکردهای دیگری داشته باشند، موردتوجه قرار می گیرد.

امنیت مدارس و دیگر زیرساخت های عمومی و قابلیت تغییرپذیری این مراکز برای تبدیل شدن به بیمارستان های موقتی و نیز اقامت گاه های موقت برای شهروندان آسیب دیده از دیگر زیرمجموعه های اصل پنجم است. 
در اصل ششم، مقررات موجود برای حمایت از کاهش خطرپذیری با تأکید بر نظارت ساخت وساز و در اصل هفتم، آموزش شهروندان توسط نهادهای عمومی و مدیریت شهری با هدف دادن آگاهی های لازم در مراحل مختلف مدیریت بلایای طبیعی مورد توجه قرار می گیرد.

آموزش می تواند در سطوح مختلف تحصیلی و نیز به تفکیک بخش های رسمی و غیررسمی باشد. در بخش های رسمی، هماهنگی بین مدیران شهری و مدارس لازم می شود و نیز در بخش های غیررسمی رسانه های جمعی مانند صداوسیما، مطبوعات و برگزاری کلاس های توانمندسازی در بخش های مختلف مدیریت بلایای طبیعی به تفکیک انواع بلایا باید مورد تأکید قرار گیرد. در برخی از موارد، بلایای طبیعی در اثر نبود سامانه های کاهشی طبیعی مانند جنگلها، پوشش مرتعی، فرسایش خاک، اتفاق می افتد. 

در اصل هشتم اصول شهرهای تاب آور، مدیریت منابع طبیعی باید به عنوان یکی از مهمترین اصول این بخش موردتوجه قرار گیرد. بازسازی منابع طبیعی تخریب شده، مدیریت پایدار حوزه های سیل خیز، جلوگیری از ساخت وساز در مناطق با شیب زیاد و نیز جلب مشارکت شهروندان و اجرای قوانین ساخت وساز برای ایجاد ساخت وساز در حاشیه رودخانه و دیگر مناطق پرخطر.

ایجاد سامانه های هشدار برای بلایایی که قابل پیش بینی هستند و اصول بازسازی برای مناطقی که در معرض تخریب قرار گرفته اند هم به عنوان دو اصل نهم و دهم باید موردتوجه قرار گیرد.

مخاطرات طبیعی بر اثر فرآیند رابطه انسان با محیط تعریف می شوند، وگرنه پدیده هایی که خطر نامیده می شوند، رفتار معمولی و رایج طبیعت است. فرآیندی که از زمان های قدیم و شاید از زمان چیرگی فشار محیطی بر جغرافیا حاکم بوده است. 
مجموعه ای از عوامل مانند سامانه های زیرساختی-بهداشتی، پروژه های صنعتی، تسهیلات حکومتی و امروزه فضای الکترونیک و هوشمندسازی، شهرها را با تراکم بالایی روبرو ساخته است. شهری شدن سریع، خود نوعی مخاطره به شمار می رود و افزایش رفاه شهروندان زمینه را برای رشد بیشتر در آینده فراهم می کند. تغییر طبیعت اطراف شهرها و تغییر کاربری گسترده برای تأمین زمین کافی برای مسکن و دیگر زیرساخت های عمومی، زمینه را برای وقوع بلایای طبیعی فراهم ساخته است. 

تراکم بالای جمعیت و دیگر سرمایه ها میزان آسیب پذیری شهرها در برابر انواع بلایای طبیعی را افزایش داده است و در صورت نبود سامانه کاهشی قوی در مواقعی که بلایای  طبیعی اتفاق بیفتد، شهر به سرعت آسیب پذیر می شود. اگر ساختار زیستی-اجتماعی شهرها معیوب باشد، بازهم درجه آسیب پذیری افزوده می شود. در این راستا برای توسعه دوباره مناطق شهری باید با محوریت بلایای طبیعی موردتوجه قرار گیرد، یا شهر باید از میزان تاب آوری مطلوبی در برابر بلایا بهره مند شود. 

امروزه در دنیا پذیرفته شده است که توسعه پایدار شهرها در صورتی تحقق می یابد که اهداف مردم سالاری، برابری در خدمات رسانی و حفظ محیط زیست با شکل گیری مدیریت واحد شهری و با رعایت اصول علوم روز شهرسازی، ترافیک شهری و تقسیم عادلانه منابع و درآمد شهری با هم دنبال شود.
 با توجه به اینکه شهرها به عنوان نیروی محرک رشد اقتصادی و نیز کانون کار و فعالیت و موقعیت های اجتماعی عموم کشورهای جهان محسوب می شوند، در وضعیت موجود شهرنشینی چند وجهی، مدیریت شهری استراتژیک می بایست دارای مولفه هایی چون شفافیت، پاسخگویی، مشارکت طلبی، قانون مداری، کارآمدی و اجتماع گرایی باشد تا  از تمام شرایط شهر نشینی بهره گیرد . 
جامعه جهانی، امروزه به این نتیجه رسیده است که مشکل عمده مدیریت شهری کمبود منابع مالی با تکنولوژی مدرن و یا نیروی انسانی ماهر نیست بلکه پیش از همه، مشکل اصلی در شیوه اداره این عوامل است ( ترابی،ص ۶: 1383).

 از طرف دیگر مهم ترین مفهوم در تاب آوری،  مدیریت بحران در مقابل بلایا است و به مجموعه اقدام هایی اطلاق می شود که قبل از وقوع، در حین وقوع و بعد از وقوع سانحه، جهت کاهش هرچه بیشتر آثار و عوارض آن انجام می گیرد (عبدالهی، ۱۳۸۲). هم چنین مدیریت بحران را می توان برنامه ریزی، سازماندهی، رهبری، هماهنگی، کنترل و پشتیبانی تعریف کرد (میتچل و همکاران، ۱۹۸۹). 

از مهم ترین وظایف مدیریت بحران، کاهش آثار سوء بحران، آمادگی و بهبود اوضاع قبل از وقوع بحران است (راتیئن، ۱۹۹۰). مواجهه با بحران زلزله نیازمند برنامه ریزی بحران است و برنامه ریزی بحران باید به دنبال کاهش ناشناخته های وضعیت بحرانی باشد، برنامه ریزی بحران باید مبتنی بر آن چیزی باشد که احتمال بروز آن وجود دارد،  برنامه ریزی بحران باید براساس دانش و اطلاعات قابل قبول باشد، برنامه ریزی بحران باید بر روی اصول کلی تمرکز کند، برنامه ریزی بحران فعالیتی آموزشی است، برنامه ریزی بحران باید بر موانع غلبه کند،  برنامه ریزی بحران باید آزمایش شود
گیوه چی، ۱۳۸۸).
 یکی از مراحل مدیریت بحران رویکرد تاب آوری است. این مفهوم به عنوان رویکرد، یکی از مراحل اصلی مدیریت بحران است. وقتی چارچوب قانونی طرح هیوگو در راهبرد بین المللی کاهش سوانح سازمان ملل متحد تصویب شد، هدف و فرایند برنامه ریزی برای کم کردن خطرهای ناشی از سوانح، جدای از کاهش آسیب پذیری، به نحو بارزی به افزایش و بهبود تاب آوری در جوامع معطوف شد (مایانگوا، ۲۰۰۷). تاب آوری این اجازه را می دهد که با توجه به شرایط منحصربه فرد شهرها و برنامه های توسعه، قدرت جوابگویی و توانایی انطباق با وقوع بحران وجود داشته باشد. 

این موضوع موجب می شود که خلاقیت فکری برای فکر کردن به راه های گوناگون ایجاد تاب آوری به وجود آید. بدون این که در چارچوب خاصی محدود شود (صالحی و همکاران، ۱۳۹۰). 
در این میان شهر تاب آور، شهری  است که در اثر بروز سوانح کم ترین تاثیر را از تحولات پیرامونی خود می گیرد و به سرعت به شرایط وضعیت پیش از بحران باز می گردد (شیخ کاظم برزگری و احمد معظم، ۱۳۹۳). شهر تاب آور جامعه ای است که توانایی تحمل شوک ها و ضربه های وارده از یک خطر به گونه ای که آن خطرها تبدیل به سوانح نگردند و در عین حال توانایی با ظرفیت برگشت به حالت عادی، در حین و پس از سانحه و هم چنین امکان و فرصت برای تغییر و سازگاری پس از سوانح را نیز دارا باشد (داویس و ایزدخواه، ۲۰۰۶). از این رو شهر تاب آور شهری است که تاب تحمل و بازگشت پذیری به وضعیت قبل را بعد از وقوع بحران دارد. 

همانگونه که می دانیم زمانی یک شهر به طور کامل تاب آور محسوب خواهد شد که تمامی شاخص ها، مؤلفه ها و ابعاد تاب آوری در آن شهر در وضعیت بهتر و در حالت رشد و ارتقا قرار گیرند و چه بسا که ارتقای ناموزون ابعاد مختلف در مسیر تاب آوری شهری خیلی به تاب آور شدن کلیت یک شهر و مردمان آن منجر نخواهد شد. پیشرو بودن بعد اجتماعی – فرهنگی به عنوان بعدی که بیشترین ارتباط را با مردم و شهروندان دارد، در تاب آور بودن شهر بسیار حائز اهمیت است. 
اگر شهر را به عنوان یک موجود زنده معرفی کنیم و رشد، تغییر و پویایی شهرها و شهروندان شان را بپذیریم، در تمام جهان، یافتن و حتی ساختن شهری که به طور کامل دارای مؤلفه ها و شاخص های تاب آوری باشد، به ندرت امکان پذیر است، اما آنچه که مهم است اراده و خیزش این شهرها و مدیریت شهری آنها و حرکت گام به گام شان به سمت شهرهای آماده و نزدیک تر شدن به شهرهای تاب آور است. 
در راستای تحقق این مهم، کمپین ساخت شهرهای تاب آور و کمک به مدیران شهری برای ارزیابی وضع موجود شهرها براساس استانداردهای مصوب شهرهای آماده و تاب آور  در حال ارائه می باشد و درصدد کمک به موازی سازی رشد و توسعه شهرها با حرکت شهرها در مسیر شهرهای تاب آور است که می توان با افزودن شاخص های مختص و بومی تاب آوری شهرهای اسلامی ایرانی به آن فاکتورها، به بهره مندی هرچه بیشتر شهرهای ایران و تاب آور شدن آن ها در بلایای طبیعی به خصوص زلزله  امید داشت. 

منابع: برگرفته از مقاله:

ارزیابی و تحلیل ابعاد و مولفه های تاب آوری تبریز، محمدرضا فرزاد بهتاش

رویکردحکمروایی مطلوب با تاکید بر تاب آوری در شهرهای ایران، احسان دانشفر

گزارش مفاهیم تاب آوری شهری، مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهری تهران