ضوابط و مقررات شهرسازی در سیما و منظر شهری

در این مطلب می خوانید:

بررسی مفهوم سیما و منظر شهری

متولیان تدوین و ناظران اجرای ضوابط و مقررات سیما و منظر شهری

ضوابط و مقررات شهرسازی در سیما و منظر شهری

دلایل اجرایی نشدن ضوابط سیما و منظر شهری

راهکارهای اجرایی در خصوص ضوابط و مقررات شهرسازی در سیما و منظر شهری

ضوابط و مقررات بسیاری در زمینه شهرسازی تدوین شده است حال در این مقاله ضوابط و مقررات خاص در حوزه سیما و منظر شهری بررسی می گردد. در ادامه برای آشنایی بیشتر متولیان اجرای این ضوابط مشخص شده و همچنین دلایل اجرایی نشدن این ضوابط نیز بررسی می شود.

سیما و منظر هر شهر به عنوان اولین تصویر از شهر به شمار می آید که در ذهن شهروندان می ماند و معرف شهر و ویژگی های مربوط به آن است. تدوین ضوابط و مقررات سیما و منظر شهری در حوزه های مختلف از جمله شهرسازی از اهمیت بسزایی برخوردار است و کلیه ی اقدامات به منظور تلاش در جهت ایجاد سیما و مناظر شهری با کیفیت و ساماندهی آن است؛ که از این طریق محیطی مطلوب برای زندگی شهروندان و مردم فراهم شود.

تاکنون ضوابط و مقرراتی در خصوص سیما و منظر شهری تهیه و تدوین شده است اما سوال اساسی که اینجا مطرح می شود این است که به چه دلایلی این ضوابط به طوری که از آن انتظار می رود اجرایی نشده اند و تأثیرات مطلوبی که باید بگذارند در سیما و منظر شهرها مشاهده نمی شود، بر این اساس در نهایت تلاش می شود راهکارهای کاربردی برای اجرایی شدن ضوابط و مقررات شهرسازی در سیما و منظر شهری ارائه شود.

بررسی مفهوم سیما و منظر شهری

سیما و منظرشهری به عنوان سطح تماس انسان و پدیده شهر و جنبه قابل ادراک آن بر روی کنش و واکنش فرد و ارزیابی کیفی او مؤثر است. امروزه مراد از منظر معنایی بیش از طبیعت است. منظر در دنیای امروز موجودی زنده و پویا انگاشته می شود که از یک سو متأثر از انسان و نحوه زیست اوست و از سوی دیگر با شکل خود و تداعی خاطراتی که در زمان های طولانی بر بستر آن روی داده است بر تمدن، فرهنگ و نوع زیست آدمیان تأثیر می گذارد.

سیمای شهری در واقع شکل شهری و هر آنچه که به صورت بصری نمایان و قابل ادراک است. همه اطلاعات بصری که ناظر از فضا در طول زمان ادراک می کند. سیمای شهر، ترکیب ظاهر ساختمان ها و فضای بین آن ها یا فضاهای درون شهرها است که شامل همه عناصری می شود که در ترکیب با یکدیگر جلوه ظاهری آن فضا را می سازند. سیمای شهری شامل عناصری چون: سیمای زمین، سیمای جداره ها، جلوه ظاهری فعالیت های در حال انجام در فضای شهر، نمود ظاهری انسان ها و جلوه ظاهری کلیه الحاقات ثابت و متحرک فضا می باشد.

متولیان تدوین و ناظران اجرای ضوابط و مقررات سیما و منظر شهری

براساس بررسی های صورت گرفته در مفاهیم مرتبط با سیما و منظر شهری متولیان تدوین ضوابط و مقررات آن ها در شهر در کشورهای مختلف متفاوت می باشد. تدوین این ضوابط و مقررات در ایران با همکاری توسط دو بخش خصوصی و دولتی قابل انجام می باشد. بدین ترتیب که با تشکیل کمیته هایی متشکل از سازمان ها و ادارات مرتبط با این موضوعات و همچنین دعوت از صاحبنظران این حیطه و اساتید دانشگاهی پس از بررسی موارد مطرح در این زمینه با همکاری و بحث ضوابط و مقرراتی در نظر گرفته می شود که  بایستی به منظور لازم الاجرا شدن به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران برسد.

در مرحله بعدی بایستی ضوابط و مقررات تدوین شده به مرحله اجرا برسد که در این میان نیاز به نظارت دقیق بر فرآیند انجام این مقررات وجود دارد. به این منظور در واقع منظور از نظارت تأکید بر انعطاف‌پذیری برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی و برگشت‌پذیر بودن و قابلیت انطباق فرآیند هدف‌گذاری با تغییر اوضاع زمانی و همچنین نقد نتایج و پیگیری اقدامات مصوب است. از طرفی در بخش نظارت بر انجام ضوابط و مقررات سیما و منظر شهری می بایست تمامی سازمان ها، ادارات، نهادها و … که امکان نظارت بر انجام را دارند شناسایی شده و حدود اختیارات آن ها به صورت سلسله مراتبی مشخص شده و از طرفی چگونگی نظارت طبق قانون نیز معین گردد. این نظارت طبق قوانینی که در کشورهای مختلف وجود دارد متفاوت می باشد و ساز و کارهای نظارتی و اهرم های نظارتی نیز متفاوت است.

ضوابط و مقررات شهرسازی در سیما و منظر شهری

برای اینکه بتوان در حوزه های مختلف برای سیما و منظر شهری ضوابط و مقررات تدوین نمود بایستی به طور دقیق و با بررسی موشکافانه زیرمجموعه های این بخش شناسایی شود البته مصوبات مختلفی تا به امروز ارائه شده است مانند مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، نما و جداره های شهری و … اما با توجه به اهمیتی که سیما و منظر شهری در بالا بردن کیفیت فضاهای شهری و متعاقب آن زندگی شهروندان دارد لزوم ارائه ضوابط و مقررات بیشتر و کاربردی تر که قابلیت اجرایی بالایی داشته باشد همچنان در این حوزه احساس می شود. لذا در این قسمت تلاش می گردد در حد توان برخی حوزه های پرکاربرد برای تدوین ضوابط و مقررات معرفی شود:

1. کنترل دیدها و مناظر شهری (دیدهای خطی و سه بعدی شهر، عناصر شاخص شهری، نشانه ها)
2. ارتقای کیفیت معماری و طراحی محیط (نماسازی، مصالح، حجم بنا، فضای سبز و محوطه سازی و …)
3. ارتقای کیفیت فضاهای عمومی و باز
4. برنامه‌ریزی صحیح برای تراکم ساختمانی
5. توجه به جایگاه بناهای بلند در شهر و هدف مندی برای ایجاد خط آسمان زیبا
6. حفظ میراث با ارزش شهری
7. توجه به خوانایی شهر
8. تناسب توسعه شهر با ویژگی های طبیعی

تحلیلی بر ضوابط و مقررات مصوب شورایعالی شهرسازی و معماری ایران بر ارتقا کیفی سیما و منظر شهری

در شرایطی که هنوز عده ای ساماندهی منظر شهری را تا حد مشابه سازی نمای خیابان، کنترل خط آسمان و ساماندهی نمای ابنیه تنزل داده اند، شورایعالی شهرسازی و معماری ایران به منظور ارتقای کیفی بصری و ادراکی سیما و منظر شهری، ضوابط و مقررات ارتقاء کیفی سیما  و منظر شهری را با اهداف ذیل تصویب نموده است:

الف: تلاش در جهت استفاده بهینه از منابع و تامین سلامت و رفاه ساکنین

ب: ساماندهی سیما و منظر شهری در شهرها، روستاها و سایر مجتمع های زیستی در کشور و تلاش در جهت ایجاد شرایط مناسب زندگی در آنها

ج: احیای فرهنگ معماری و شهرسازی غنی گذشته کشور

د: جلوگیری از بروز ناهماهنگی های بصری و کارکردی در فضاها و فعالیت های شهری

ه: افزایش تعاملات اجتماعی و کوشش در جهت تنظیم جریان حیات مدنی

با عنایت به فقدان مدارک و ضوابط جامع و مدون متناسب با مقتضیات شهرسازی فعلی و لزوم هدایت و کنترل ساخت و سازهای حال حاضر و آتی آن، اقدام در این خصوص گامی مهم و شایان تقدیر است.
بر اساس اهداف ب، ج، د و ه مصوبه که بسیار هوشمندانه و با درایت مطرح شده است، رویکرد مصوبه مبتنی بر فهم منظر شهری به مثابه یک ساختار فضایی (و نه به عنوان یک جداره دو بعدی) به ویژه یک ساختار اجتماعی– فضایی پایدار است که البته مستلزم تمهیدات خاصی برای مطالعه و مداخله در بهسازی مناظر شهری نیز است. لیکن ضوابط تدوین شده در متن مصوبه صرفاً در حیطه حلقه اول – با یک موجودیت دو بعدی – و در مقیاس خرد و برای «ساماندهی نما» طرح شده است.
عوامل مؤثر در شکل دهی منظر شهری در چشم اندازها و موقعیت های مختلف، تحت عنوان مقیاس های کلان، میانی و خرد مطرح می شوند. ضوابطی که طی مصوبه مذکور ارائه شده، منظر شهری را در مقیاس خرد مطرح کرده است. در این مقیاس زمانی که موقعیت ناظر تغییر نکرده و زاویه دید محدودتر شده باشد، منظر بر وسعت کوچکتر که شامل چندین ساختمان یا عوارض طبیعی و مصنوع است، متمرکز شده است.
با توجه به جایگاه و رسالت جامعه متخصصان در معرفی و کاربرد صحیح مفهوم منظر شهری در ادبیات حرفه ای، لازم است در معرفی و یا ضوابط مصوبه ابلاغی بازنگری لازم صورت پذیرد.

دلایل اجرایی نشدن ضوابط سیما و منظر شهری

آگاهی از مسائل و مشکلاتی که باعث عدم اجرای ضوابط سیما و منظر شهری می شود برای همه ی مسؤولین شهری، متولیان، مشاوران و افرادی که در تهیه و اجرای این ضوابط درگیر هستند، امری ضروری است. مسائل و مشکلاتی که باعث عدم اجرایی شدن ضوابط سیما و منظر شهری می شوند از چندین بعد قابل بررسی می باشند. بی شک عوامل زیادی در ایجاد نشدن سیما و منظر شهری مطلوب دخیل هستند، اما در خصوص اجرایی نشدن ضوابط و مقررات سیما و منظر شهری آنگونه که انتظار می رود می توان گفت مجموعه ای از عوامل مربوط به مشکلاتی می شود که در تدوین این ضوابط وجود دارد و بعد دیگر مسائل و مشکلاتی است که به شرایط محیطی بستگی دارد.

 شایان ذکر است به منظور اجرای مطلوب و صحیح ضوابط توصیه می شود طرح های فرادست شهری مثل طرح جامع سیما و منظر شهری و یا طرح مدیریت بصری تدوین شود، که این طرح ها به عنوان یک طرح پویا از یکسو نظارت دقیق بر اجرای قوانین دارند و از سوی دیگر متناسب با شرایط و ویژگی های محیطی به روز می شوند.
در ادامه به مواردی از مسائل اجرایی نشدن این ضوابط اشاره می شود:
•    بی توجهی به امکانات فنی – اجرایی و مالی در ضوابط
•    عدم بروزرسانی و یا بی توجهی به تطبیق با شرایط و نیازهای روز  
•    بی توجهی به بافت شهر و ویژگی های مربوط به آن
•     بی توجهی به ویژگی های بومی- محلی و داخلی
•    مقیاس وسیع و کلی و بدون توجه به جزئیات کاربردی و اجرایی
•    بی توجهی به دیدگاه سلسله مراتبی در ساختار سیما و منظر شهری
•    عدم تأکید بر خواست‌های شهروندان
•    انعطاف نداشتن ضوابط و قوانین
•    عدم توجه به نیازهای شهروندان و مخاطبان اصلی
•    عدم انجام اقدامات لازم به منظور فرهنگ سازی میان مردم، مشاوران، کارفرمایان، مجریان و کلیه ی افرادی که به نوعی با سیما و منظر شهری مرتبط هستند در خصوص اجرایی شدن هر چه بهتر ضوابط

راهکارهای اجرایی در خصوص ضوابط و مقررات شهرسازی در سیما و منظر شهری

در نهایت راهکارهای اجرایی ضوابط و مقررات شهرسازی در سیما و منظر شهری به منظور توجه و بهره گیری هرچه بیشتر از ضوابط شهرسازی در راستای ساماندهی وضعیت سیما و منظر شهری ارائه می شود:

 
1- قبل از تدوین ضوابط و مقررات شهرسازی در سیما و منظر شهری

• بررسی دقیق و شناسایی مسائل و مشکلات شهر در حوزه ی سیما و منظر شهری
• بررسی و شناسایی دقیق ویژگی های کلی مربوط به شهر (تاریخی، اقلیم، طبیعی، فرهنگ، آداب و رسوم، سلایق و …)
• بررسی و شناسایی مکان ها و عناصر شهری در سطوح کلان، میانه و خرد
• فراهم نمودن شرایط مناسب به منظور جلب مشارکت عمومی در زمینه های مختلف سیما و منظر شهری
• شناسایی دقیق مخاطبان اصلی، انتظارات و توقعات آن ها و تهیه ی ضوابط متناسب با خواسته های آن ها

2- حین تدوین ضوابط و مقررات شهرسازی در سیما و منظر شهری

• تدوین ضوابط در سه سطح کلان، میانه و خرد منظر شهری
• بهره گیری و تأکید بر هویت اسلامی- ایرانی در نمای ساختمان ها
• حفظ هویت بناهای حائز اهمیت (به خصوص در بخش های تاریخی و مرکزی شهری)
• تدوین ضوابط با در نظر گیری سیما و منظر شهر به عنوان جزئی از کلیت یک شهر
• در نظرگیری تناسبات در عناصر و اجزای فضای شهری با فضاها و محیط اطراف
• توجه به ترکیب کلی عناصر شهری در بافت شهری به عنوان جزئی از یک مجموعه
• بهره گیری از نظرات، پیشنهادات شهروندان
• همکاری با سازمان ها، دانشگاه ها، مؤسسات و شرکت های خصوصی مرتبط در خصوص سیما و منظر شهری برای تدوین ضوابط و مقررات
• تدوین دستورالعمل ها، راهکارها و سیاست های اجرایی ضوابط و قوانین متناسب با اهداف  
• ارائه ی راه‌حل‌های متفاوت متناسب با شرایط محیطی بر مبنای ویژگی های مختلف مکان
• رفع ایرادات و موانع اجرایی در مقررات و ضوابط تهیه شده
• بهره گیری از نظرات متخصصان و کارشناسان مربوطه در راستای بهتر اجرایی شدن ضوابط و مقررات
• آموزش و همکاری مداوم با کارشناسان، متخصصان، مدیران و مسؤولان اجرایی در حوزه ی سیما و منظر شهری

3- پس از تدوین ضوابط و مقررات شهرسازی در سیما و منظر شهری

• لزوم اجرای قوانین تدوین شده و نظارت بر اجرای هر چه بهتر و بیشتر آن
• موظف نمودن طراح، مالک، سرمایه گذار و کلیه ی افراد مرتبط در حوزه ی سیما و منظر به رعایت قوانین و مقررات مربوطه در این بخش
• تکمیل ضوابط موجود در بخش های ضروری و مورد نیاز
• تأکید بر وجود هماهنگی در بخش های طراحی، اجرا و نظارت
• به روزرسانی قوانین و ضوابط در فواصل زمانی معین متناسب با نیاز و ویژگی های روز
• رفع موانع اجرایی در ضوابط موجود
• تشویق بخش¬های خصوصی به مشارکت در اجرای ضوابط و مقررات

منابع:

1.    بیات، الهام، «تدوین سند راهنمای مدیریت بصری شهر»، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: جهانشاه پاکزاد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، رشته طراحی شهری، 1392.
2.    پاکزاد، جهانشاه، «مبانی نظری و فرایند طراحی شهری»، انتشارات شهیدی، تهران، 1385.
3.    کریمی مشاور، مهرداد، «مطلوبیت منظر شهری: نظارت سازمانی بر زیرساخت¬های منظر شهری، بررسی نمونه: لندن»، مجله علمی منظر، شماره 16، پاییز، 1390.
4.    سلطانی، لیلا، «منظر، کالبد نیست»، نهاد توسعه تهران، ویژه نامه شماره 6، اردیبهشت، 1389.
5.    مصوبه شماره 55019 /310/ 300 مورخ  29/10/1387 شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در خصوص«ضوابط و مقررات ارتقاء کیفی سیما و منظر شهری».