برق، رعایت اصول ایمنی و پیشگیری از خطر

مقاله حاضر در راستای معرفی برخی از موارد مهمی که ممکن است در تأسیسات برقی به دلیل عدم رعایت اصول اولیه ایمنی و استاندارد به وقوع بپیوندد و منجر به خطرات احتمالی از جمله شوک الکتریکی، جراحت و  آسیب و یا حتی متأسفانه فوت افراد گردد و در موارد بسیاری نیز منجر به حریق، آتش سوزی و حتی انفجار گردد ارائه گردیده است. باشد تا سهمی هر چند کوچک در کمک به کاهش خطرات ذکر شده در متن و فرهنگ سازی اصول ایمنی در کشور برداریم و شاهد حوادث بیشماری از جمله آتش سوزی که درد آورترین آنها حادثه ساختمان پلاسکو تهران بود و منجر به از دست دادن تعداد زیادی از هموطنان عزیر و آتش نشانان از جان گذشته میهن عزیزمان شد نباشیم.

برق، رعایت اصول ایمنی و پیشگیری از خطر

استفاده نادرست از برق می تواند منجر به شوک الکتریکی، حریق یا انفجار و در نتیجه جراحت شدید یا دائمی، یا حتی فوت افراد گردد. مصدومیت های ناشی از شوک الکتریکی می تواند با افتادن از نردبان، داربست و … بیشتر نیز گردد. نصب و اجرای ضعیف تأسیسات الکتریکی یا وسایل برقی معیوب نیز می تواند منجر به آتش سوزی گردد که نه تنها کاربر را به خطر می اندازد بلکه باعث آسیب یا مرگ دیگران نیز خواهد شد.

به هر حال، با استفاده صحیح از برق و اقدامات احتیاطی ایمن، اغلب سوانح ناشی از برق قابل پیشگیری می باشد.

این مقاله، اقدامات پایه ایمن و پیشگیرانه را برای کمک به کارفرمایان و کارکنان آنها در راستای کاهش خطرات استفاده از برق در محل کار بیان می نماید. بر اساس قوانین و مقررات حاکم بر صنایع و کارخانجات، مالک یک ساختمان صنعتی باید از اینکه تمهیدات ایمنی لازم برای تأمین برق انجام گرفته است اطمینان حاصل نماید.

خطرات احتمالی برق

• در برخی کشورها و از جمله ایران، ولتاژ شبکه برق 230 ولت تکفاز یا 400 ولت سه فاز می باشد. استفاده نادرست از تأسیسات برقی یا تجهیزات در این ولتاژ خطرناک است. در صورتی که تماس با قسمتهای برق دار شبکه یا تجهیزات صورت گیرد، می تواند منجر به شوک الکتریکی، سوختگی یا حتی مرگ شخص گردد.
• تأسیسات یا وسایل الکتریکی معیوب و آسیب دیده، اتصالات برقی با اضافه بار و وسایل الکتریکی اتصال کوتاه شده می توانند منجر به وقوع حریق شوند.
• در مکانهایی که مقادیر زیادی از مایعات یا گازهای آتش زا مورد استفاده قرار می گیرد یا انبار شده است، مانند اتاق های رنگ و گاز مایع ذخیره شده(LPG)، جرقه های تولید شده در حین عملکرد تجهیزات برقی یا در هنگام وصل شدن یک کلید برق می تواند منجر به انفجار و آتش سوزی گردد.

خطرات درون محیط کار

خطر مصدومیت یا فوت ناشی از برق دقیقاً به اینکه کجا و چطور این تجهیزات استفاده شوند بستگی دارد. در صورت نامناسب بودن شرایط سایت و کارگاه، خطر بیشتری در کمین است. به عنوان نمونه:

• در مکان های مرطوب یا خیس، تجهیزات برقی که به درستی عایق نشده و محافظت نشده اند در معرض نشت جریان برق می باشند. بنابراین موجب نا ایمن شدن محیط کاری می گردند و سازه های فلزی و تجهیزات نزدیک محل نشت ممکن است برق دار گردند.
• در فضاهای باز (مانند سایت کارگاهی)، تجهیزات برقی اگر از نوع ضد آب نباشند می توانند به خاطر نفوذ آب در معرض خطر قرار گرفته و آسیب ببینند.
• در مناطق پر از قطعات فلزی زمین نشده مانند کانال های فلزی، سازه های فولادی یا کانتینرهای کشتی ها، خطر شوک الکتریکی بسیار بالاست.

تجهیزات برقی اگر به درستی نصب و حفاظت نگردند می توانند خطرناک باشند. به عنوان مثال، سیم های رابط برق می توانند به راحتی آسیب ببینند. توجه و مراقبت مضاعفی نیز باید در مورد کابل های برق انعطاف پذیری که برای برق رسانی استفاده می گردند صورت پذیرد، به ویژه آنهایی که به تجهیزات سیار مانند دریل، فرز و … متصل هستند و دائماً در حال جا به جایی هستند.

روشهای کاهش خطر

1- اطمینان از نصب ایمن تأسیسات الکتریکی

• نصب و نگهداری سیستم های برقی ثابت باید بوسیله افراد متخصص (مانند پیمانکارن برق/برقکاران صلاحیت دار) انجام گیرد.

• سیستم ها و تأسیسات الکتریکی می بایست با الزامات قانونی و استانداردهای مربوطه مطابقت داشته باشد. همچنین باید دائماً جهت اطمینان از ایمنی آنها سرویس های دوره ای لازم انجام گردد.

• فراهم آوردن تعداد کافی پریز برق طوری که به هر پریز تا حد امکان یک کابل برق متصل گردد. اگر از آداپتور استفاده می شود، وسایل برقی زیادی نباید به مدار مربوط به آن پریز بدلیل احتمال خطر تولید حرارت بیش از حد و آتش سوزی وصل گردد.
• تأسیسات الکتریکی باید به درستی زمین شده باشد.

2- فراهم آوردن تجهیزات الکتریکی ایمن و مناسب

کارفرما می بایست برای کارکنان خویش تجهیزات برقی مناسب و ایمن جهت اطمینان از ایمنی آنها تأمین نماید. در زیر برخی نکات در استفاده صحیح و ایمن از تجهیزات برقی آورده می شود:

• تجهیزات برقی را انتخاب کنید که مناسب محیط کار باشند. برای مثال، لامپها یا وسایل الکتریکی برای استفاده در فضای باز (Outdoor) می بایست از لحاظ طراحی و ساخت ضد آب باشند.

• در یک محیط کار نا ایمن، مانند محیط مرطوب، تا حد امکان از ابزارهای پنیوماتیکی(بادی)، هیدرولیکی(روغنی) یا دستی استفاده شود. از وسایل برقی در محیط های خطرناک نباید استفاده کرد مگر اینکه برای چنین فضاهایی طراحی شده باشند.
• اطمینان حاصل نمایید که تجهیزات برقی موجود ایمن هستند و به درستی و مرتباً تحت بازرسی قرار می گیرند تا همیشه در شرایط کاری ایمن باشند.
• دو شاخه انتهایی یک کابل برق رسانی سیار باید به دقت و درستی از داخل محکم بسته شده باشد و اتصالات داخلی آن مخصوصاً سیم ارت آن طوری باشد که با کشیدن کابل سیار از پریز اتصالات جدا و اتصالی صورت نگیرد. 

• زمانیکه یک ابزار الکتریکی سیار استفاده می کنید، آن را به نزدیکترین پریز برق وصل کنید تا در مواقع اضطراری بتوانید سریعاً ابزار را از برق بکشید.
• برای هر دستگاه ثابت، یک دکمه خاموش اضطراری (Emergency Stop) که به آسانی قابل دسترسی باشد و علامتگذاری شده باشد نزدیک آن داشته باشید تا در مواقع اضطراری سریعاً برق آن را قطع کنید.

• دو شاخه های برق خراب را سریعاً تعویض نمایید.
• از سوکت های با اتصالات مناسب یا کوپلینگ های مناسب برای سیم های برق استفاده کنید.
• تمامی تجهیزات یا دستگاههای برقی باید دارای عایق مضاعف باشند (Double Insulated) یا به درستی جهت پیشگیری از شوک الکتریکی زمین شده باشند.
• دستگاه های برقی با عایق مضاعف معمولاً با علامت زیر نشان گذاری می شوند. برق ورودی دستگاه بوسیله دو رشته سیم متشکل از سیم فاز (برقدار، قهوه ای) و سیم نول (آبی) می باشد.   .

• برای حباب های چراغ ها یا سایر دستگاه های برقی که به آسانی قابل شکسته شدن هستند، حفاظت اضافی مانند یک پوشش حفاظتی باید وجود داشته باشد. زمانیکه دستگاه صدمه می بیند، قسمتهای برق دار بیرونی می توانند منجر به شوک الکتریکی خطرناک شوند.

• در مکانی که گازها و مایعات قابل اشتعال وجود دارد، تجهیزات برقی مورد استفاده جهت جلوگیری از ایجاد جرقه به عنوان یک منبع ایجاد احتراق و انفجار باید دارای طراحی ضد جرقه باشند. اگر در خصوص رعایت این مورد در دستگاه های خود شک دارید از متخصصین مربوطه مشورت بگیرید.

3- فراهم آوردن وسایل حفاظتی 

• وسایل تشخیص نشت جریان (Residual Current Devices) یا همان "RCD" ها، باید برای تمامی مدارات پریز جهت حفاظت در مقابل نشتی جریان مورد استفاده قرار گیرند. جریان عملکرد RCD باید 30 میلی آمپر (mA) یا کمتر باشد و استفاده از کلیدهای RCD با حساسیت کمتر (قطع با مقدار نشت جریان بالاتر مانند 300 میلی آمپر) مجاز نمی باشد.

• نکات مهم در به کار گیری RCD:

•  RCD یک وسیله ایمنی ضروری است که نباید در طراحی و اجرای تأسیسات برقی نادیده گرفته شود.
• قطع شدن کلید RCD نشانه ای از عملکرد نا ایمن مدار می باشد. قبل از برق دار کردن مجدد تأسیسات الکتریکی، هر گونه نقص و عیب را چک و برطرف نمایید.
• اگر کلید RCD همچنان مدار را قطع می نماید، بررسی تأسیسات برقی توسط یک برقکار ماهر ضروری است.
• RCD یک کلید تست برای چک کردن عملکرد صحیح خود دارد. در بازه های زمانی منظم، تست وسیله باید انجام پذیرد (حداقل هر سه ماه یکبار).

4- ایمنی در کار

• تمامی تجهیزات یا دستگاه های برقی باید مرتباً مورد بازدید، تست، تعمیر و نگهداری از سوی افراد ماهر برای جلوگیری از خطرات احتمالی قرار گیرند. دفعات بازرسی و تست ها بستگی به دسته بندی، دفعات استفاده و محیطی که وسایل در آن مورد استفاده قرار می گیرند دارد. کارفرما باید از اینکه یک فرد ماهر در کار تأسیسات برقی مجاز به انجام چنین کاری است اطمینان حاصل نماید. حتی یک اشتباه در یک گام ساده کاری (مانند اتصال نادرست یک کابل رابط به یک پریز) می تواند تمامی تأسیسات برقی را در معرض خطر قرار دهد. چند نکته مهم در مورد افرادی که با دستگاه های برقی کار می کنند عبارتند از:

• اپراتورهای دستگاه ها باید در صورت هر گونه ایراد و اشکال در آنها سریعاً کارفرما را مطلع نمایند.

• زمانی که ایراد دستگاه محرز شد، دستگاه را سریعاً متوقف نموده و علامت هشدار به منزله مجاز نبودن استفاده از دستگاه تا اطلاع ثانوی نصب گردد. سپس دستگاه باید توسط یک فرد ماهر بازدید و تعمیر شود.

• خاموش نمودن تجهیز برقی یا پریز برق قبل از قرار دادن دو شاخه داخل آن یا کشیدن بیرون دوشاخه.
• قطع برق ورودی یا کشیدن کابل تغذیه قبل از نظافت یا تنظیم یک دستگاه برقی.