خطر فرونشست زمین خیلی وقت است که شهر اصفهان را وارد مرحله بحرانی کرده است. با اینکه متخصصان از قبل وقوع این پدیده را هشدار داده بودند اما اکنون در بسیاری از منازل اصفهان، ترک بر روی دیوار و سقف نمایان شده است. به گفته کارشناسان، ۲٫۵ میلیون نفر از ساکنان اصفهان در معرض خطر فرونشست قرار دارند و نرخ رشد سریع فرونشست در این شهر هر سال افزایش پیدا می‌کند. مهم‌ترین علت این مشکل را می‌توان مربوط به بی آبی دانست که باعث اعتراضات مردم اصفهان در هفته اول آذر ۱۴۰۰ شده است؛ اما دلیل اصلی این مشکلات این شهر تاریخی کشور چیست؟
بررسی فرونشست ساختمان ها در اصفهان
فرونشست زمین در اصفهان در حال پیشروی است و اگر جلوی این مشکل بزرگ گرفته نشود، تمام اصفهان درگیر آن خواهند شد. با افزایش برداشت آب از سفره آب‌های زیرزمینی و زاینده رود، نه تنها ساختمان‌های قدیمی بلکه ساختمان‌های تازه احداث نیز تحت تاثیر فرونشست ساختمان قرار گرفته‌اند.
آخرین مطالعات نشان می‌دهند که حدود ۱۰ هزار کیلو مترمربع از استان اصفهان به شدت درگیر فرونشست شده‌اند. از ۳۵ دشت این استان ۲۷ دشت بحرانی اعلام شده است. وضعیت دشت‌های زیر نیز از حالت بحرانی فراتر رفته است:
- گلپایگان
- نجف آباد
- مهیار شمالی
- مهیار جنوبی
- دشت آسمان
- اردستان
- اصفهان – برخوار
- بادرود – خالدآباد
- مورچه خورت
- دامنه – داران
توسعه کشاورزی و برداشت بی‌رویه از هزاران حلقه چاه مجاز و غیرمجاز سبب شده است تا شرایط فرونشست این شهر تاریخی کشور را به مرحله نابودی بکشاند. خروج آب از ذرات خاک موجب تراکم لایه آبرفت و سبب حرکت تدریجی و روبه پایین زمین می‌شود. این مهم به معنای نشست زمین در طول زمان خواهد بود. به این صورت که ما در هر مقطع زمان موضوع فرونشست زمین را خواهیم دید.
از سویی دیگر، ارزیابی سطح آب‌های زیرزمینی اصفهان از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۹۸ نشان می‌دهد که افت آب به میزان ۱۸ تا ۷۰ متر در این شهر رخ داده است. در حقیقت، فرونشست وابسته به عمق سنگ بستر، نوع خاک و میزان افت آب است. هر چه ضخامت خاک بر روی سنگ بستر بیشتر باشد، میزان فرونشست زمین ناشی از افت آب زیر زمینی نیز بیشتر خواهد شد.
طی ۸ سال گذشته، اطلاعات جمع آوری شده حاصل از شناسایی بیش از ۲۵۰ گمانه و چاه‌های آب نشان می‌دهند که عمق سنگ بستر از حالت رخنمون (عمق سنگ بستر صفر) در دامنه‌های کوهی مانند کوه صفه تا عمق حداکثر ۲۸۰ متر در منطقه حبیب آباد تغییر کرده است. این افزایش تغییرات در عمق سنگ، یک زنگ خطر برای فرونشست زمین در اصفهان است.
مقاومت ساختمان ها در برابر فرونشست زمین
فرونشست در اصفهان اثرات زیر را به همراه داشته است:
- ایجاد شکاف در سطح زمین
- از بین رفتن لوله‌های چاه
- خرابی ساختمان‌ها
- خسارت به تاسیسات زیربنایی
توان تحمل سازه‌ها در اصفهان به دلیل افت سطح آب زیر زمینی به اندازه ۵۰ سانتی‌متر بسیار کم است. افت آب‌های زیر زمینی به دلیل برداشت‌های بی‌رویه رخ داده است. از سوی دیگر، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور میزان حداکثر نرخ سالانه فرونشست دشت اصفهان را ۱۸٫۴ سانتی‌متر اعلام کرده است، در حالی‌که نشست مجاز برای ساختمان‌ها با پی منفرد و مصالح بنایی تقریباً ۲٫۵ سانتی‌متر است. حتی خروجی‌های ناشی از مدل سازی عددی و نتایج حاصل از اندازه گیری میزان فرونشست نشان می‌دهد که حداکثر نرخ سالانه فرونشست دشت اصفهان چیزی بیش از ۱۸٫۴ سانتی‌متر است.
قسمت‌های شمالی اصفهان به دلیل داشتن خاک رس، فرونشست بیشتری را تجربه کرده‌اند. از این رو، ساختمان و تاسیسات این منطقه بیش از هر قسمت دیگری، دچار ترک‌های بزرگتر شده‌اند. البته نمی‌توان گفت در مناطق جنوبی اصفهان فرونشست نداریم! اما پرسش اساسی در این است که اگر برداشت آب از آبخوان اصفهان- برخوار ادامه پیدا کند، چه بر سر ساختمان‌های اصفهان خواهد آمد؟»
پیشروی فرونشست زمین در مناطق مسکونی اصفهان روز به روز در حال بحرانی شدن است. در مناطق مسکونی اصفهان لوله‌های گاز، آب و پست‌های برق وجود دارند. به همین دلیل، خطر فرونشست زمین ممکن است باعث شود لوله‌های گاز دچار خرابی شده یا سیم‌های برق پاره شوند. چنین اتفاقای می‌تواند به معنای وقوع یک فاجعه انسانی در آینده نزدیک باشد. از سویی دیگر، زندگی مردم و به طور کلی جریان شهرنشینی در اصفهان با فرونشست همه جانبه متوقف می‌شود و امکان سکونت در شهر را به حد پایین می‌رساند.
تمهیدات لازم برای ترمیم ساختمان‌ها جوابگو نخواهد بود زیرا موضوع اصلی که همان فرونشست زمین است، همچنان در وضعیت قرمز قرار دارد. برای حل موقتی این مشکل، دو راه حل به شرح زیر وجود دارد:
- جاری شدن آب زاینده رود
- توقف برداشت از آبخوان اصفهان
نکته مهم دیگر این است که اگر تا ۲۵ سال آینده آب آبخوان اصفهان- برخوار تمام شود، با وقوع فرونشست حتی اگر باران هم ببارد، این آبخوان توان تغذیه شدن ندارد! پس بهترین زمان برای حل این مشکل جدی، زمان اکنون است. اعتراضات مسالمت آمیز مردمی در هفته اول آذر ماه ۱۴۰۰، واکنشی به مشکلات مردم و سوء مدیریت مسئولین است.
کلام آخر
اصفهان با هزاران اثر باستانی، بازارها، خانه‌های تاریخی، منازل مسکونی و ساختمان‌های دیگر، یکی از شهرهای قدیمی کشور است که دچار فرونشست شده است. از بین رفتن آثار تاریخی شهر از یک سو، از بین رفتن زندگی مردم از سویی دیگر باعث شده است تا نگرانی‌ها در مورد شرایط اصفهان دو چندان شود. نگرانی دیگر این است از بین رفتن زندگی در دشت اصفهان- برخوار می‌تواند به معنای این باشد که هر چه در آینده بسازیم، دوباره تخریب می‌شود.
