قرارداهایBOT,BOOT و مشارکت بخش خصوصی

اقسام سیستم ساخت، بهره برداری، انتقال(BOT)

اصطلاح ساخت، بهره برداری، انتقال (BOT) اولین بار در دهه 1980 میلادی و هنگامی که دولت وقت ترکیه اعطای امتیاز چند نیروگاه را به مناقصه گذاشت، رایج شد. در این روش ساخت و بهره برداری پروژه به مدت معینی توسط شرکتی تحت عنوان "شرکت پروژه" انجام شده و انتقال طرح به کارفرما پس از طی مدت معینی و بعد از تحصیل درآمد لازم، محقق می شود.
انجام این روش در پروژه های بزرگ مانند سایر سیستم های اجرا با تهیه اسناد و پس از مرحله مطالعات اولیه توسط کارفرما آغاز می گردد. سپس سرمایه گذاران بخش خصوصی با بررسی اسناد و حصول اطمینان از مثبت بودن نتایج امکان سنجی با ارائه پیشنهاد در فرآیند انتخاب شرکت می کنند.
در مرحله بعدی و با تعیین برنده و انجام مذاکرات اولیه یک شرکت با مسئولیت محدود به عنوان "شرکت پروژه" توسط سرمایه گذاران برگزیده تأسیس می شود. این شرکت صاحب امتیاز پروژه ساخت، بهره برداری، انتقال محسوب می گردد. سرمایه متولیان برای تأسیس شرکت اغلب 20 تا30 درصد سرمایه گذاری لازم برای اجرای پروژه است. بقیه سرمایه مورد نیاز از طریق انعقاد موافقت نامه های مالی یا بانک ها و موسسات مالی معتبر تأمین می شود.
از اهم وظایف شرکت پروژه، عقد موافقت نامه های لازم با کارفرما، پیمانکار اجرایی، شرکت بهره بردار و موسسات مالی است. معمولاً شرکت با عوامل کارفرما برای فروش محصول، موافقت نامه ای بر مبنای تحویل با شرایط خرید، یا پرداخت خسارت (بردار یا بپرداز) (Take or pay) امضا می کند. در این حالت چناچه خریدار محصول (عوامل کارفرما) در مواقعی نیاز به محصول تولیدی نداشته باشد، وی ملزم به پرداخت حدود 80 درصد از قیمت محصول تولیدی است.
در این سیستم کارفرما باز پرداخت هیچ وامی را از طرف سرمایه گذاران یا متولیان پروژه تضمین نکرده و در نتیجه فشار ناشی از استقراض کاهش می یابد. به علاوه ریسک های مربوط به ساخت و فناوری های جدید نیز به طرف مقابل (بخش خصوصی) منتقل می گردد. همچنین منافع بسیاری برای دولت و یا کارفرما در زمان ساخت و پس از آن (بهره برداری) قابل پیش بینی است.
در زیر به مراحل اصلی که در شکل گیری و اتمام پروژه های ساخت – بهره برداری – انتقال اهمیت دارند، اشاره شده است:

•  شناسایی؛ همانند سایر طرح ها، شناسایی پروژه به عنوان گام اول باید انجام شود. در این مرحله، مطالعات امکانسنجی مقدماتی شامل بررسی های اقتصادی، مالی و فنی با توجه به اوضاع اقتصادی و سیاسی انجام شده و الزامات و منافع حاصله از اجرای طرح به روش ساخت- بهره برداری- انتقال مشخص می شود. این مرحله نیازمند استفاده از یک تیم حرفه ای در ستاد کارفرما بوده و در غیر اینصورت به کارگیری خدمات مشاوره ای ضروری است. 
• مذاکره یا مناقصه؛ چنانچه بتوان پروژه را به صورت مستقیم به سرمایه گذار دارای شرایط واگذار کرد، با انجام مذاکرات، تفاهم نامه ای بین طرفین به امضا رسیده و موافقتنامه خرید محصول نیز منعقد می شود. این روش نسبت به روش مناقصه به زمان کمتری نیاز داشته و در هزینه ها نیز صرفه جویی خواهد شد.
• توسعه؛ در این مرحله و پس از امضای موافقتنامه پروژه، تنظیم موافقتنامه بین سرمایه گذاران برای شکل دادن ساختار شرکت پروژه انجام شده و مشارکت سهام برای تحقق پروژه مشخص می شود. موافقتنامه تأمین مالی، عقد پیمان یا پیمانکاران و کسب تعهدات و سایر امور ذیربط نیز به انجام می رسد.
• اجرا؛ در این مرحله ساخت و سازها، نصب و راه اندازی پروژه انجام شده و در صورت موفقیت در آزمایشات، آموزش ها و تهیه دستورالعمل های بهره برداری و کسب مجوزها در مرحله بعدی آغاز می شود؛
• بهره برداری و نگهداری؛ این مرحله طولانی ترین دوره پروژه محسوب می شود. پس از راه اندازی پروژه، کارفرما در طول بهره برداری با انجام بازرسی های دوره ای و دریافت گزارش ها، اعمال نظارت کرده و بر انتقال فناوری از شرکت پروژه (یا پیمانکار)، آموزش نیروی کار، ایمنی عمومی و حفاظ شرایط زیست محیطی توجه و دقت لازم را ابراز می کند.
• واگذاری؛ مرحله پایانی پروژه، با واگذاری طرح به کارفرما به انتها می رسد. نگهداری پروژه تا تاریخ واگذاری باید به صورت مناسب بوده تا کارفرما بتواند بهره برداری از پروژه را ادامه دهد. در این مرحله صدور ضمانت نامه های تعمیرات و کارکرد مناسب تجهیزات و تأسیسات باید لحاظ شود.

در ایران این روش بسیار جوان بوده و هنوز هیچ پروژه ایی با این روش درکشور به پایان نرسیده است، (منظور مرحله واگذاری است). یکی از اولین پروژه ها از این حیث در ایران در سال 1378 با اطلاع رسانی برای احداث نیروگاه پره سر در ساحل خزر از طرف شرکت توانیر به سفیران کشورهای مختلف، عملیاتی شد.
در این روش ارائه تضمین لازم در برابر عدم پرداخت کارفرما به شرکت پروژه از طریق نهادهای ذیربط دولتی (مانند وزارت اقتصادی و دارایی) الزامی است.
این روش را می توان به عنوان یکی از روش های جدید و مثمرثمر در خصوصی سازی نام برد که مشارکت فعال بخش خصوصی را در احداث و توسعه پروژه های زیربنایی به همراه دارد.
از جمله مزایای این روش کاهش مشکلات عدیده دولت در زمینه استقراض خارجی، پذیرش ریسک پروژه ها، پایین بودن کارایی طرح ها و … است. انتقال فناوری به کشور و توسعه زیربنایی از شاخصه های اصلی روش ساخت- بهره برداری- انتقال محسوب می شود.
مشتقات معمول این سیستم با توجه به جنبه های مالکیتی و حقوق ناشی از آن به هنگام بهره برداری و یا سرمایه گذاری پروژه که در اجرای پروژه های عمرانی و زیربنایی به وسیله بخش خصوصی استفاده می شوند شامل:

روش ساخت اجرا، تملک، بهره برداری (BOO)

در این روش شرکت سرمایه گذاری بخش خصوصی نسبت به ساخت و تملک ، راه اندازی (بهره برداری) و نگهداری پروژه برای همیشه اقدام می کند. به این معنا که تعهدی برای انتقال پروژه ساخته شده به کارفرما ندارد.

روش ساخت، تملک، بهره برداری، واگذاری ( انتقال) (BOOT)

در این روش تسهیلات ساخته شده به صاحبان اصلی پروژه عودت داده می شود. واگذاری در سال های اخیر به ویژه در کشورهای در حال توسعه به طور روز افزون برای تأمین مالی پروژه های بزرگ زیربنایی استفاده شده است. معمولاً در این روش بخش خصوصی سرمایه گذاری لازم برای اجرای پروژه را تأمین کرده و بهره برداری از پروژه را برای مدت زمان معین (معمولاً 15 تا 30 سال) برعهده می گیرد.

روش ساخت، انتقال، بهره برداری (BTO)

این نوع قراداد رویکرد دیگری است که مراتب ساده تر از BOT ، BOOT دارد و در زمان کوتاهتر و بدون نیاز به تشکیل شرکت پروژه، می توان این روش را انجام داد. در این روش دارایی های پروژه در مالکیت صاحبکار اصلی پروژه (بخش دولتی) باقی می ماند.

روش ساخت، انتقال فوری (BT)

در مدل (BT) احتمالاً انتقال تابع پرداخت اقساط قیمت خرید است. این نوع قرارداد برپایه ساخت و انتقال سریع تأسیسات به صاحب کار اصلی در دوران بهره برداری (بخش خصوصی) مستقر می باشد و شرکت سرمایه گذار بخش خصوصی، هزینه های مربوط به سرمایه گذاری خود را (اصل و فرع) دریافت می کند.

روش ساخت، اجاره، انتقال (BLT,BRT)

در این روش سرمایه گذار بخش خصوصی نسبت به ساخت تأسیسات (پروژه) اقدام کرده و کارفرما (بخش دولتی) هزینه های مربوط به سرمایه گذاری بخش خصوصی را ( اصل و فرع سرمایه) از طریق اجاره دادن پروژه طی یک توافقنامه که شرایط و زمانبندی پرداخت ها در آن منعکس شده است، به سرمایه گذار پرداخت می کند.

روش نوسازی، راه اندازی، مالکیت و انتقال (MOOT)

در این نوع قراردادها، سرمایه گذار، نوسازی یکی از پروژه های خدمات عمومی یا زیربنایی (و تحول فناوری آن مطابق با مدرن ترین فناوری جهانی) را متعهد شده، در طول مدت واگذاری، مالک پروژه گردیده و عهده دار راه اندازی آن می شود و در پایان دوره مالکیت  پروژه را بدون هیچ دریافتی به دولت واگذار می کند. بدیهی است که سرمایه گذار در خلال دوره واگذاری درآمدهای راه اندازی پروژه را کسب می نماید.

روش بازسازی، راه اندازی و مالکیت (ROO)

در این حالت قرارداد به منظور بازسازی یکی از پروژه های دولتی که نیاز به بازسازی و پشتیبانی داشته باشد، بین دولت و سرمایه گذار منعقد می شود. این بازسازی می تواند در ساختمان و اثاثیه باشد یا در ماشین آلات، دستگاه ها ، تجهیزات، ابزار با فناوری پیشرفته و غیره.

منابع:

روش های اجرا ، دکتر محمود گلابچی و نورزایی

مدیریت استراتژیک پروژه ، دکتر گلابچی