سیستم های تهویه مطبوع موزه و کتابخانه: ملاحظات + نکات طراحی
همواره از چالشهای پیش روی مهندسان و معماران تقابل ملاحاظات معماری و مهندسی بوده که باعث ایجاد ایراد در طراحی یکی از آن ها می شود بنابراین توجه به ملاحظات هر دو گروه در هنگام طراحی به منظور بهینه سازی مصرف ساختمان بسیار حائز اهمیت است.
سیستم‌های تهویه مطبوع کتابخانه ها و موزه ها
کتابخانه ها عموما دارای انبار کتاب، دفاتر اداری، قسمت تحویل کتاب، مخزن کتب نایاب و سالن مطالعه هستند. برخی از کتابخانه ها دارای اتاق های جلسات سمعی و بصری، کامپیوتر و قسمت نمایشگاه ویژه تالار کنفرانس نیز هستند. تنوع فضاها و نیازهای تأسیساتی آنها ایجاب می کند که برای تأمین شرایط مناسب برای هر فضا، تحلیلی دقیق انجام شود. موزه ها به چند دسته تقسیم می شوند.
- موزه های هنری و گالری ها
- موزه های تاریخ طبیعی و اجتماعی
- موزه های علمی
- موزه های خاص
معمولا موزه ها دارای قسمت های نمایش، کارگاه، دفاتر و انبار هستند. برخی از موزه های بزرگ دارای فروشگاه، رستوران و … نیز می باشند که در یادداشت مربوط به خود بررسی خواهند شد. در اکثر موزه های هنری، گالری ها و موزه های تاریخ طبیعی، نمایش اشیاء و آثار نیز در سالن بازدید صورت می گیرد، در موزه هایی که محل های نمایش از محل های عبور بازدیدکنندگان جداست، ممکن است نیاز به شرایط خاص باشند زیرا در برخی موارد شرایط حفاظت اشیاء تفاوت قابل ملاحظه ای با شرایط آسایش افراد دارد.
قسمت انبار موزه نیازمند کنترل دقیق شرایط محیطی است. در این قسمت اشیایی که نیاز به تعمیر دارند و یا اشیایی که در سالن نمایش فضای کافی جهت ارائه آنها وجود ندارند، انبار می شوند.
موزه کتاب ایران
مشخصه بار حرارتی در موزه و کتابخانه
در بسیاری از کتابخانه ها (به خصوص کتابخانه دانشگاه ها در هر شبانه روز ۱۶ ساعت باز هستند و ساعت کارکرد سیستم تهویه مطبوع آنها به ۵۰۰۰ ساعت در سال می رسد) باید تجهیزاتی انتخاب شوند که عمر آنها طولانی و تعمیرات مورد نیاز آن ها بسیار کم باشد.
در موزه ها ساعات کار حدود ۸ تا ۱۰ ساعت در روز است. در موزه ها و کتابخانه ها باید درجه حرارت و رطوبت نسبی تغییر نکند و مقدار آنها در ۲۴ ساعت شبانه روز ثابت بماند. در طراحی موزه ها باید اثرات تابش آفتاب (به خصوص تابش آفتاب بر روی اشیاء) را به حداقل رساند. در زمستان نیز باید از تقطیر رطوبت هوا بر روی دیوارهای خارجی و اشیاء نزدیک به آنها جلوگیری کرد.
تراکم افراد در برخی از فضاها ممکن است به یک نفر در 10 فوت برسد ولی در فضاهای اداری این مقدار 10 تا 150 فوت به ازای هر نفر و در مخزن کتاب 1000 فوت مربع به ازای هر نفر است. وقتی استعمال دخانیات مجاز باشد باید برای هوای برگشت از فیلترهای هوا و بوگیر (از قبیل فیلترهای کربن فعال) استفاده کرد یا تمام هوا را به بیرون تخلیه کرد.
مفاهیم طراحی سیستم تهویه مطبوع
استفاده از سیستم تمام هوا (all air system) در کتابخانه ها مناسب تر است زیرا لوله کشی بخار و آب می تواند باعث تخریب کتب نایاب، کتب خطی، نوارهای صوتی و غیره بشود. این مطلب در مورد موزه ها نیز صادق است. در عین حال در بسیاری از کتابخانه ها از سیستم هوا آب (air water system) استفاده می کنند و نتایج رضایت بخشی نیز حاصل شده است.
در کتابخانه ها و سالن های کنفرانس برای انتقال هوای رفت و برگشت می توان از فضای پشت صندلی ها استفاده کرد. در مخزن کتاب باید هر ردیف از قفسه ها دارای سیستم رفت و برگشت هوای مجزا باشند. در مخازن و انبارهای جدید الاحداث کتاب که در آن ها از سیستم های هوارسان استفاده می شود باید دقت لازم در طراحی سیستم توزیع هوا صورت گیرد تا در هیچ نقطه ای از سالن نمایش به خصوص انبارهای موقت و هشتی ها هوا ساکن باقی نماند. عبور لوله های بخار آب از درون سالن نمایش با انبارها مجاز نیست زیرا ممکن است به دلیل نشت احتمالی با تشعشع حرارتی از این لوله ها، اشیاء درون انبار و سالن صدمه ببیند.
مشکل دیگری که وجود دارد، محل نصب وسایل کنترل کننده درجه حرارت و رطوبت است. گاهی اوقات نمی توان این لوازم را در داخل اتاق یا در کانال برگشت مشترک نصب کرد، زیرا در این صورت قادر نخواهیم بود تمام فضاها را دقیق کنترل کنیم. یک راه حل این است که محیط مورد نظر را به منطقه های کوچکتر تقسیم کنیم و این گرانترین روش است. راه حل دیگر آن است که وسایل کنترل درجه حرارت در کانال های برگشت یا دریچه های تخلیه هوا نصب گردند.
نکات و ملاحظات سیستم تهویه مطبوع موزه و کتابخانه
مشکلات سیستم تهویه مطبوع موزه ها و کتابخانه ها از نظر کلی مشابه ولی از نظر مفاهیم طرح و کاربرد متفاوت هستند. در اینگونه ساختمان ها، محدوده درجه حرارت و رطوبت لازم برای حفاظت کتاب ها و اشیاء و انجام کارهای هنری در محدوده شرایط آسایش انسان نیستند.
در موزه ها و کتابخانه های متوسط معمولا از فیلترهای با بازده کم استفاده می شود و رطوبت نسبی داخل را 55 درصد و درجه حرارت را 68 تا 72 درجه فارنهایت در نظر می گیرند. در موزه ها و کتابخانه های آرشیوی باید بازده فیلترهای هوا حداقل 85 درصد باشد. درجه حرارت مخزن کتب را 55 تا65 درجه فارنهایت، سالن مطالعه را 68 درجه فارنهایت و رطوبت نسبی آن ها را (به دلیل وجود کتاب) 55 درصد انتخاب می کنند.
انبار آثار هنری غالبا برای درجه حرارت کمتر یا برابر با 60 تا 72 درجه فارنهایت و رطوبت نسبی 50 درصد (با 20 درصد نوسان) طراحی می شوند. در موزه های حیات وحش باید برای نگهداری پیکره های حیوانات، درجه حرارت در 40 تا 50 درجه فارنهایت و رطوبت نسبی در 50 درصد نگهداری شوند. به دلیل تنوع کتب و اشیاء هنری و عتیقه موجود در کتابخانه ها و موزه ها، باید واکنش هر یک از آنها نسبت به شرایط داخل دقیقا مطالعه شود. در کتابخانه هایی که در آن ها میکروفیلم و نوار نگهداری می شود، مقدار رطوبت نسبی باید کمتر از 35 درصد باشد. هنگامی که درجه حرارت حباب خشک از 65 درجه فارنهایت بیشتر گردد، رطوبت نسبی را می توان تا 67 درصد نیز افزایش داد.
مهم ترین آلاینده های شیمیایی که اثر نامطلوب بر کتب و مواد آلی دارند، دی اکسید گوگرد، اکسید ازت و ازون هستند. بنابراین استفاده از فیلترهای الکترو استاتیکی به دلیل اینکه تولید ازون می کنند توصیه نمی شود.
