آجر لعابی از جمله آجرهایی است که تولید، ابداع و کاربری آن در ایران از سالیان پیش از میلاد مسیح مرسوم بوده است. آجر لعابی در معماری ایرانی در سازه چغازنبیل، تخت جمشید (آپادانا) و در ادامه در بسیاری از سازه‌های به جا مانده از اسلام یافت می‌شود. کاربردهای زیادی برای آجر لعابی متصور است که در این مقاله به آن پرداخته شده است، روش ساخت آجر لعابی، مزایا و معایب آن نیز از جمله نکاتی است که از آن‌ها در این مقاله یاد شده است. در ادامه با ویکی ساختمون همراه باشید.
آجر لعابی چیست؟
آجر لعابی یا آجر لعاب‌دار به آجر سنتی گفته می‌شود که روی آن یک لایه لعاب اجرا شده است. در گذشته روی آجرها را با لعاب می‌پوشاندند و از آن آجرها برای پوشش دیوارهای بیرونی، کف حیاط و کف خانه بهره می‌بردند. امروزه لعاب روی هر آجری اجرا شود به آن آجر لعابی گفته می‌شود. آجرهای سنتی بر اساس کاربرد و ابعادشان به انواع لعاب‌دار، ماشینی و قزاقی تقسیم می‌شوند.
بیشتربخوانید: آجر بهمنی چیست
آجر لعابی چگونه تولید می‌شود؟
تولید آجر لعاب‌دار یا آجر لعابی با دیگر آجرها تفاوت چندانی ندارد، تنها پس از پخت آجر یک مرحله لعاب کشی و پخت مجدد دارند که در آجرهای ساده این مرحله اجرا نمی‌شود .
آماده سازی خاک رس
در این مرحله خاک رس که آجر از آن ساخته می‌شود، تمیز می‌شود، به این ترتیب که خاک رس از وجود کلوخه، سنگ، تکه‌های چوب و … پاک شود، کفایت می‌کند. گاهی خاک هوا داده می‌شود تا موقع تهیه گل، لخته نشود. البته گاهی برای ساخت آجرهای سفالی حساس، خاک را می‌شویند تا از ناخالصی‌ها پاک شود.
تهیه گل
برای تهیه گل آجر، معادل ۲۰ درصد وزن خاک به آن آب اضافه می‌کنند و سپس برای مخلوط شدن آب و خاک با هم با لگد کردن، آن را ورز می‌دهند. ورز دادن گل باعث رسیدن آب به همه قسمت‌ها می‌شود. اگر برای تهیه گل آب بیشتری به خاک اضافه شود، گل رطوبت اضافی خواهد داشت. این رطوبت اضافی در هنگام پختن آجر نمی‌تواند از مغز به سطح بیاید و به همین دلیل باعث ترک خوردن روی آجر می‌شود.
قالب گیری یا خشت زنی
این مرحله از تهیه آجر در گذشته به صورت دستی انجام می‌شد به این صورت که یک قالب چوبی تهیه می‌شد و گل درون آن ریخته می‌شد و سپس خشت بریده شده در جای خود باقی می‌ماند تا کمی خشک شود، سپس خشت‌ها را درون کوره منتقل می‌کردند. امروزه این مرحله با استفاده از دستگاه انجام می‌شود.
بیشتر بخوانید: آجر فشاری چیست
پختن در کوره
پس از اینکه خشت‌ها بریده شدند آن‌ها را بر روی کمترین سطح مقطع درون کوره می‌چینند تا بیشترین تعداد آجر درون کوره جای بگیرد. در گذشته کوره‌ها به صورت کوره چاهی و کوره سنتی ایرانی و در حال حاضر نیز پخت آجر در کوره‌های تونلی و هوفمان انجام می‌شود. در کوره‌های سنتی ایرانی به دلیل ثابت بودن آتش، آجرها نسبت به محل قرارگیری آتش کمتر یا بیشتر پخته می‌شدند و از همین رو نام‌های مختلفی دارند. به ترتیب نزدیکی به محل قرارگیری آتش، آجر جوش، سبز، بهی، سفید، ابلق، قرمز، خام پخته تهیه می‌شوند که در بین آن‌ها آجر ابلق کاربرد بیشتری دارد.
لعاب کشی
تا این مرحله تمامی آجرهای روش ساخت یکسانی دارند، ولی از این مرحله به بعد یعنی لعاب کشی، آجر لعابی تنها آجرهایی هستند که حضور پیدا می‌کنند. در این مرحله لعاب تهیه می‌شود و روی آجرها ریخته شده و پس از گیرش اولیه آن‌ها را مجدداً به کوره منتقل می‌کنند.
پخت مجدد
پس از انتقال آجرها به کور تا دمای مشخصی که بستگی به نوع لعاب دارد، در کوره پخته می‌شوند.
آجر با کیفیت چه ویژگی‌هایی دارد؟
- آجر استاندارد و با کیفیت در برابر آتش مقاوم است.
- رنگ آجر استاندارد و با کیفیت یکنواخت است.
- در سطح آجر استاندارد و با کیفیت حرفه وجود ندارد.
- سختی آجر در برابر خراش ناخن نشان از سطح استاندارد آن دارد.
- آجر توپر و محکم در هنگام برخورد با آجر دیگر باید تولید صدای زنگ مانند کند.
لعاب چیست؟
لعاب به شیشه مذاب یا مخلوط سنگ چخماق و سیلیس گفته می‌شود که به وسیله حرارت به صورت مایع درآمده است. این شیشه یا سیلیس موجود در لعاب است که به آن جلای شیشه‌ای و ظاهر صیقل خورده می‌دهد. رنگ لعاب نیز از اضافه شدن اکسید فلزات مختلف به مخلوط لعاب به دست می‌آید.
بیشتر بخوانید: آجر آذرخش یا آجر نسوز چیست
برای تهیه لعاب در رنگ‌های مختلف از اکسید فلزات مختلف مانند سرب، قلع، آهن، کبالت، کروم و مس استفاده می‌شود. در این بین اکسید آهن، اکسید کبالت، اکسید کروم، اکسید مس و کربنات مس از جمله اکسیدهای فلزی پر مصرف هستند. البته به جز اکسید فلزات، میزان اکسیژن نیز در تولید رنگ لعاب تاثیر زیادی دارد به طور مثال اکسید مس در حضور اکسیژن زیاد، تولید رنگ فیروزه‌ای می‌کند و در حضور کمتر اکسیژن، رنگ قرمز تولید می‌کند. ناگفته نماند که میزان حرارت نیز در رنگ لعاب نیز مؤثر است.
انواع لعاب کدام هستند؟
به طور کلی لعاب‌ها به انواع، مات، براق، شفاف، کدر و بافت دار تقسیم می‌شود. علاوه بر این لعاب‌ها از نظر سبک نیز به انواع مصری، سربی، کریستالی، خاکستری، دوغابی، بریستول و … تقسیم می‌شوند. لعاب خاکستری از جمله لعاب‌هایی است که در شرق آسیا رواج داشته است و از خاکستر چوب درخت زبان گنجشک گرفته می‌شود. لعاب مات سفید نیز از لعاب‌های شاخص معماری ایرانی است که از سرب گرفته می‌شود.
انواع آجر لعابی
آجر لعابی بر اساس رنگ به انواع آجر لعابی فیروزه‌ای، لاجوردی، سبز مسجدی، زرد، قهوه‌ای، کرم و … تقسیم می‌شوند که انواع فیروزه‌ای و لاجوردی آن پرطرفدارتر از بقیه رنگ‌ها هستند. علاوه بر این آجر لعابی از نظر شکل به انواع آجر لعابی مهری، آجر لعابی تراش و آجر لعابی معمولی تقسیم می‌شوند که هر کدام برای استفاده در یک مکان خاص از سازه کاربرد دارند.
آجر لعابی چه کاربردهایی دارد؟
چه در گذشته و چه در امروز از آجر لعابی به منظور پوشش دیوارهای خارجی و داخلی ساختمان بهره می‌بردند، آجرهای لعابی همچنین گزینه خوبی برای آجر نما، آجرکاری محراب مسجد، رستوران‌ها و هتل‌های سنتی هستند. زیبایی، افزایش مقاومت و استحکام ساختمان از جمله مزایای استفاده از آجر لعابی است.
وجود لعاب بر روی آجر خاصیت صیقلی به آن می‌دهد و از نفوذ آب و مواد شیمیایی جلوگیری می‌کند که البته کیفیت لعاب‌های استفاده شده بر روی آجر، استقامت و رنگ پریدگی آن را با گذشت زمان مشخص می‌کند.
سخن آخر
آجر لعابی از جمله آجرهای سنتی است که تاکنون مصارف خود را در معماری ایرانی حفظ کرده است. این آجر به دلیل لعاب روی آن، از مقاومت خوبی در برابر ناملایمات جوی و مواد شیمیایی دارد. از جمله موارد مصرف آجر لعابی در ساختمان‌های امروزی می‌توان به پوشش دیوار آشپزخانه، سرویس‌های بهداشتی و کفپوش حیاط اشاره کرد.
