نگاهی معمارانه به اماکن مذهبی (به ویژه تکیه ها و حسینیه ها)
در این مقاله می‌خوانید:
معماری داخلی و مبلمان اماکن مذهبی
سخن آخر و دانلود نقشه پلان یک حسینیه
اولین فضاهای معنوی ایران
معماری اماکن مقدس یا معماری اماکن مذهبی یکی از شاخه‌های معماری است که در کشورمان ایران، قدمت آن به پیش از اسلام می‌رسد. در ایران، اولین نشانه‌های این معماری را می‌توان زیگورات چغازنبیل (یا دور اونتاش) دانست که به 1250 سال قبل از میلاد بازمی‌گردد. شرق‌شناسان زیگورات چغازنبیل را اولین بنای مذهبی ایران می‌دانند که توسط اونتاش گال (پادشاه عیلامی) برای ستایش اینشوشیناک (ایزد نگهبان شهر شوش) ساخته شد.
در هر حال، آنچه مسلم است آمیختگی ویژگی‌های دین یا مذهب یا مکتب مورد نظر، با ویژگی‌های معمارانه و دکوراتیو مکان‌های مقدس آن دین یا مذهب می‌باشد. به این ترتیب نمی‌توان مکان خاصی را با قطعیت به‌عنوان اولین محل مذهبی برای انسان‌ها در نظر گرفت، اما قدیمی‌ترین مکان‌های مذهبی را می‌توان در میان آثار به جا مانده از قدیمی‌ترین تمدن‌ها جست. یکی از مکان‌های مذهبی باقی مانده از دوران ساسانیان که نسبتاً سالم مانده است، آتشکده نیاسر در نزدیکی کاشان می‌باشد.
اولین فضاهای معنوی مسلمانان
علیرغم آنچه گفته شد، مسلمانان بر این باور هستند که اولین بار حضرت آدم (ع) اقدام به ساخت بنایی نمادین برای پرستش خداوند کرد که بعدها پیامبران دیگر دست به بازسازی و مرمت آن زدند و تا امروز که مقدس‌ترین مکان مذهبی برای مسلمانان است، «کعبه» یک سمبل مذهبی مهم در دنیا می‌باشد که در مکه قرار دارد. در کنار آن، اولین مسجد که به دست حضرت محمد (ص) و یارانشان در مدینه ساخته شد نیز اولین بنایی است که اختصاصاً کاربری مسجد را داشت.
در طول تاریخ، همگام با پیشرفت انسان در زمینه معماری، ساخت بناهای مذهبی و مقدس نیز رشدی باورنکردنی داشته است. به‌صورت خاص، در کشور ما از زمان ساسانیان اماکن مذهبی طبق آخرین دانش و هنر روز ساخته شدند و همچنان نیز جایگاهی ویژه در تاریخ معماری ایران دارند. یکی از معروف‌ترین این بناها، معبد آناهیتا می‌باشد.
اما شکوفایی هنری در اماکن مذهبی پس از اسلام، نقطه عطفی در هنر و معماری محسوب می‌شود و همچنان نیز گردشگران و متخصصان بسیاری همه روزه برای بازدید از این بناها به آنها مراجعه می‌کنند. از ایاصوفیه هندوستان که زمانی کلیسا بوده است گرفته تا مسجد مرکزی کلن که نمونه‌ای کاملاً مدرن است، مساجد باشکوهی در دنیا وجود داشته‌اند.
نگاهی دقیق‌تر به مساجد
با نگاهی به ویژگی‌های این بناها می‌توان توجه معمار به کاربری آن و احوال روحی زائر یا هرگونه کاربر دیگری که از بنا استفاده می‌کند و در ارتباط با آن قرار می‌گیرد را به‌عنوان ملاکی برای سنجش میزان پاسخگو بودن بنا به انتظاراتی که از آن وجود دارد محسوب نمود. به این ترتیب ساختمان‌های مذهبی‌ای را نیز می‌توان دید که از نظر کارکرد، حرف چندانی برای گفتن ندارند اما از نظر زیبایی، یک شاهکار به حساب می‌آیند. مسجد شیخ‌لطف‌الله اصفهان یک نمونه از این اماکن است که برای عبادت شاه عباس و خانواده و درباریان ساخته شده. به همین دلیل مناره ـ که یک سازه برای دعوت از مردم است ـ را در آن نمی‌بینیم اما در عوض، از نظر زیبایی یک بنای بسیار خاص هنری است.
تکیه‌ها و حسینیه‌ها
در ادامه ساخت بناهای مذهبی، و در دوران معاصر، هرچند ساخت مساجد و اماکنی که به‌صورت سنتی برای عبادت و مراسم مذهبی شناخته می‌شوند طبق الگوها و محاسبات سنتی و همیشگی و به لطف بزرگانی چون مرحوم لرزاده همچنان زنده است و ادامه دارد. اما از سال‌ها قبل به موازات این اماکن، اماکنی نیز با معماری کاملاً ساده و از نظر محاسبات و معماری، و به عنوان ساختمان‌هایی برای استفاده در خدمت عبادت و مراسم مذهبی ساخته شدند مشابه خانه‌های رایج مردم می‌باشند. حتی بسیارند حسینیه‌ها و تکیه‌هایی که قبلاً یک خانه مسکونی بوده و بنا به وصیت مالک، به مراسم مذهبی اختصاص یافته‌اند. در این حالت تنها چیزی که نشان می‌دهد این بنا برای کاربردی خاص در نظر گرفته شده است، دکور داخلی آن می‌باشد.
در حال حاضر در شهرهای بزرگ طیف سبک‌ها و شیوه‌های معماری اماکن مذهبی و آیینی بسیار وسیعند. مساجد و تکایای بسیار زیبایی در سراسر ایران وجود دارند که از کاربری اصلی خود فراتر رفته و حتی جاذبه توریستی محسوب می‌شوند. اما در تهران برخی اماکن مذهبی در زمان قاجار (مسجد و مدرسه سپهسالار، مسجد امام و مسجد جامع بازار و …)، برخی در دوره پهلوی (مسجد دانشگاه تهران، حسینیه ارشاد و…) و برخی پس از انقلاب (آرامگاه امام خمینی (ره)، مزار شهدای حادثه هفت تیر، مسجد و مجتمع فرهنگی امام رضا(ع) و …) ساخته شده‌اند که از نظر معماری شاخص می‌باشند.
در روزهای جاری که هر گوشه از کشور ما و بعضی کشورهای دیگر را شور و تکاپوی عزاداری برای شهادت امام سوم شیعیان و یارانشان در بر گرفته است، تکایا و حسینیه‌ها مرکز توجه می‌باشند. البته مساجد و حوزه‌های علمیه و مدارس دینی نیز بسیاری نیز هستند که در کنار تکایا و حسینیه‌ها مراسم و فعالیت‌های مرتبطی را کمابیش دارا هستند.
تکیه‌های ایران ممکن است در مقیاس محله و منطقه (تکیه تجریش در بازار تجریش)، در مقیاس قومی و قبیله‌ای (تکیه نیاکی در آمل)، در مقیاس صنفی (تکایای مرتبط با اصناف بازار و اطراف آن)، در مقیاس شهری (تکیه عباسعلی کرمان) و در مقیاس حکومتی (تکیه دولت در زمان قاجار) پذیرای مردم باشند. مورد اخیر، یعنی تکیه دولت یکی از بزرگ‌ترین تکایای تاریخ ایران و ساخته شده در دوره قاجار بود که در ابتدای دوره پهلوی و به دستور رضاشاه تخریب شد و امروز تنها نامی بر یک بن‌بست که به محل سابق آن منتهی می‌شود باقیست.
در هر یک از این حالات، امکانات و در نتیجه میزان مراجعه و تنوع و مقیاس برنامه‌هایی که در تکیه برگزار می‌شود متفاوت هستند، اما وجه مشترک اغلب آنها روضه‌خوانی، عزاداری، سخنرانی، خواندن دعا و نیایش و نیز مراسم تعزیه است. در ایامی مانند تاسوعا و عاشورا تکیه‌های بسیاری مبداء یا مقصد حرکت دسته‌های عزاداری می‌باشند که ممکن است در آنها پذیرایی (اعم از وعده‌های مختصری مانند چای و خرما یا وعده غذای نذری) صورت گیرد.
گاهی تکیه‌ها عملکردهای چندگانه دارند. نمونه شاخص این امر، تکیه بازار تجریش است که در طول سال بخشی از بازار بوده و میوه و تره‌بار، خوراکیجات و صنایع دستی و غیره در وسط و اطراف فضای آن به فروش می‌رسد. اما در ایام محرم و به منظور عزاداری، کلیه فروشگاه‌ها و نیز سکوهای میوه و تره‌بار در مرکز فضای تکیه، خالی شده و کل فضا در دو سطح (سطح بالایی برای نشستن بانوان و فضای مرکزی برای انجام مراسم توسط آقایان) آماده‌سازی می‌شود. این تغییر کاربری، نمونه‌ای از امکان پویا بودن فضای تکیه و وجود ظرفیت استفاده‌های متنوع از یک فضا را نشان می‌دهد.
حسینیه یا تکیه؟
مهم‌ترین تفاوت میان تکایا و حسینیه‌ها وجود یک سکوی میانی در تکیه (معروف به صحن) است که مخصوص اجرای تعزیه یا مراسم دیگر بر روی آن و و معمولاً به قطر 6 تا 8 متر ساخته شده است. به این ترتیب تعداد حسینیه‌ها در هر شهر بیشتر از تکیه‌ها می‌باشد و البته کاربردهای آنها و نقشی که در جامعه دارند نیز متفاوت است. در اطراف صحن حیاط نیز اتاق ها یا حجره هایی در دو طبقه ساخته می‌شد که معمولاً حجره های پایین مخصوص آقایان و غرفه های بالا مخصوص بانوان بوده است.
در حسینیه‌ها نیز افراد در ماه‌های محرم و صفر حضور یافته و گرد هم می‌آیند. در باقی ایام سال اما ممکن است مراسم مختلفی (اغلب سالگرد شهادت ائمه) در آنها برگزار می‌شود اما با توجه به نام این فضاها، در اکثر مراسمی که در آنها وجود دارد، از واقعه عاشورا نیز به صورت مختصر یا مفصل یاد می‌شود.
معماری داخلی و مبلمان اماکن مذهبی
دکور داخلی و معماری داخلی بناهای مذهبی، فارغ از اینکه از ظاهر آنها بتوان نتیجه گرفت که چه کاربردی دارند، همواره باید هم‌زمان شامل عناصر کارکردی و زیبایی‌شناختی باشند. اگر در نظر بگیریم که همواره چالشی جدی میان «فرم» و «عملکرد» در سبک‌های طراحی و نگرش طراحان وجود داشته است؛ می‌توان به جرأت گفت یکی از بهترین همنشینی‌های فرم و عملکرد، در اماکن مقدس و مذهبی جلوه‌گر می‌شود. از یک سو باید روحانی بودن فضا و فراغت از مادیات را در طراحی لحاظ کرد، و از سوی دیگر هر یک از مراسمی که در این مکان اجرا می‌شوند اقتضائاتی عملکردی دارند که ندیده گرفته شدن آنها بلافاصله توسط کاربران آن فضا حس می‌شود.
عناصری مانند محراب، مختص مساجد هستند. اما برخی عناصر مشترک میان اماکن مذهبی و اماکن مربوط به مراسم مختلف (اماکن آیینی) به این ترتیب هستند:
1. محلی برای حضور افراد (معمولاً فضاهای مربوط به بانوان و آقایان از هم جدا هستند).
2. محلی برای نگهداری کتب و دیگر مکتوبات.
3. علائم، تابلوهای هنری مذهبی، نمادها و پرچم‌ها و تزئینات
4. محلی برای وضو گرفتن
5. محلی برای قرار گرفتن صندلی‌ها و میزها، پشتی‌ها و دیگر اجزاء مبلمان
6. محلی برای اجرای آیین‌ها و مراسمی که به فضای بیشتری نسبت به قرائت دعا، قرآن و انجام نماز نیاز دارد (صحن).
7. تجهیزات مرتبط با اجرای مراسم، از جمله تجهیزات صوتی و روشنایی.
8. محلی برای تدارکات پذیرایی و اطعام
9. محلی برای جمع‌آوری نذورات از یک صندوق گرفته تا اتاق دارای میز کار برای ثبت مبالغ داده شده
10. محلی برای تجهیزات و وسایل امور خدماتی و نظافتی مانند جاروبرقی و لوازم و مواد شوینده
علاوه بر این موارد، به اقتضای مساحت فضا و کاربردهای آن می‌توان در اماکن آیینی و مذهبی مختلف، محل‌ها و وسایل دیگری را نیز مشاهده نمود، مانند پارکینگ یا انباری. با توجه به تنوع موارد فهرست شده، اهمیت وجود یک دکور داخلی مناسب برای فضای مسجد، تکیه و حسینیه بر کسی پوشیده نخواهد بود.
از سوی دیگر همانگونه که اشاره شد، مهم‌ترین امر در یک مکان مقدس، مکان مذهبی یا مکان آیینی، رابطه انسان با معنویات است. تفاوتی ندارد که این مکان سرشار از تزئینات و عناصر هنری باشد یا یک محل ساده، مانند آنچه در معماری مدرن پی گرفته می‌شود. در هر یک از این دو نوع بنا، باید عناصر معمارانه و دکوراتیو در یک فرایند یکپارچه در خدمت رابطه مذکور باشند.
یکی از اختصاصات تکیه‌ها و حسینیه‌ها که باید مورد توجه طراحان و معماران واقع شود، وجود حجم قابل توجهی منسوجات برای کاربردهای مختلف است. پرده‌ها و دیوارپوش‌ها و فرش‌های بنا که منسوجات اصلی هستند؛ و پرچم‌ها، چادرهای بزرگی که روی محوطه‌های روباز (مانند حیاط) برای حفاظت از آفتاب یا بارش باران کشیده می‌شوند، منسوجاتی مانند جانماز (و سجاده و چادر نماز) و پارچه‌های گلدوزی شده حاوی اشعاری در رثای امام حسین؛ از جمله این منسوجات می‌باشد.
نه‌تنها در تکایا و حسینیه‌ها، بلکه به‌طور کلی نورپردازی اماکن مذهبی و فضاهای آیینی بحثی بسیار تخصصی به‌شمار می‌رود. اما در میان تمام فضاهای مذهبی که از نظر نورپردازی موفق هستند، این موارد به چشم می‌خورد: احساس امنیت در کاربران، وجود نور کافی برای فعالیت‌های موضوعی، ایجاد حس آرامش، و ایجاد ظاهر بصری و نیز کارکرد معنوی مناسب.
سخن آخر
آنچه در این مقاله آمد، بررسی کلی‌ای بود که به‌صورت خلاصه ارائه شد و با توجه به اینکه در مورد دکور داخلی و مبلمان اماکن مذهبی کارهای اندکی انجام شده است، کارگشا بررسی دقیق و جزئی دکور داخلی اماکن مذهبی را در مطالب دیگری نیز پی خواهد گرفت.
