منظر فرهنگی شهر چگونه شکل می گیرد؟ (راهکارهای اجرایی)
پیشنهاد می کنم قبل از مطالعه این مطلب، مطالب زیر را مطالعه نمایید:
تأثیر معماری بناها و مناظر شهری بر روی مردمان در هنگام عبور و ایست در معابر و فضاهای عمومی، تجاری و شهری مدتی است که مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. جامعه شناسان، روان شناسان، متخصصین آموزش و پرورش و بسیاری از حقوق دانان و پژوهشگران حوزه های معماری و شهرسازی از طریق تحقیقات علمی به این نتیجه رسیده اند که معماری، مناظر و فضاهای شهری می توانند نقش ارتباطی مهمی را به وسیله به نمایش گذاردن معانی فرهنگی و نمادین ایفا نمایند و از این طریق به بهبود فرهنگ جامعه همانند دیگر مولفه های مربوط یاری رسانند.
پیام های این عناصر شهری با معانی مختلف در آموزش افراد جنبه آموزشی غیر فعال و مداوم دارد. این پیام ها بر شخصیت افراد، نحوه تفکر و رفتار آن ها با یکدیگر تاثیر عمیق برجا می گذارد. برای مثال تابلوهای تبلیغاتی که به منظور فروش محصولات و خدمات موسسات، پیام رسانی می کنند به خوبی به تاثیر این پیام ها واقفند لیکن بسیاری از آنان علاوه بر پیام بازرگانی در جنب و متن خود حاوی پیام بسیار مهم تر اجتماعی و فرهنگی هستند. این مطلب با تمرکز بر تاثیر تابلوهای فروشگاه ها و برخی اعلان های تبلیغاتی به بررسی معنی و تاثیر آن ها در رویکرد اول یعنی پیام رسانی می پردازد. [ در این زمینه این مطلب را بخوانید: علایم و تابلوهای شهری را چگونه طراحی کنیم؟].
تاریخچه عبارت منظر فرهنگی
منظر بنا بر تعریف بخشی از محیط پیرامون تلقی می شود که توسط ادراک انسانی قابل فهم است، از این روی رفتار ناشی از چنین ادراکی در محیط منظر سازی خواهد بود. منظر شهری نیز حاصل ادارک شهروندان از شهر دانسته می شود که از خلال نمادها و نشانه های آن بدست می آید. در این دیدگاه منظر شهری عضوی از جامعه شهری است که همراه با اهالی آن در همه تجربه ها و حوادث خاطره ساز، که تاریخ و ذهنیت افراد را نقش می دهد، حاضر بوده است.
از اوایل قرن بیستم منظر فرهنگی در حوزه مطالعات محیطی ظهور کرد. در ابتدا، این عبارت محصول تعامل میان طبیعت و انسان بود. در واقع می توان این طور گفت که منظر فرهنگی از اثرگذاری یک گروه فرهنگی بر منظر طبیعی می باشد.
نتیجه پرداختن علوم سیاسی و علوم اجتماعی به مفهوم فضای عمومی موجب تولد مفهوم جدیدی شده است: «فضای جمعی» مارک اوژه در کتاب نامکان ها، نقطه مقابل نامکان را مکان انسانشناختی قلمداد کرده است و برای آن سه خصوصیت قایل می شود :
1. هویت مندی: مکان های یادمانی یا مرکزیت های مشخص گروهی از انسان ها
2. رابطه ای: که در سه شکل فضایی خلاصه می شود: اول مسیر راه محور، دوم میدانگاه ها تقاطع های منتج از دسته اول و سوم مرکزیت های مونومانتال یا اعتقادی
3. تاریخی: که فضا را ملزم به پایداری در زمان می کند.
از این سه خصوصیت، اشکال فضایی ای پدید می آید که می تواند اسکیس اولیه فضای جمعی باشد. فضای جمعی مملو از عناصریست که مستقیما کارکردی نیستند و هر فرد، این حس مشترک را که این فضا پیش از او وجود داشته و پس از او نیز دوام خواهد داشت (تداوم نسل ها) در مورد آن دارد.
آنچه از بررسی دو مفهوم نظری «منظر فرهنگی» و «فضای جمعی» در مطالعات شهری معاصر برمی آید، انطباق شاخص های فضای جمعی با شناسه های تحلیل منظر فرهنگی است، به عبارتی منظر فضای جمعی، منظر فرهنگی است.
سه رویکرد اصلی در منظر فرهنگی شهر
به منظور سهولت در بررسی و تفکر در نحوه عملکرد پیام های معماری و مناظر شهری در آموزش و پرورش شهروندان می توان این تاثیرات را در سه طبقه بندی جداگانه قرار داد. این رویکرد بر روش بررسی ادبیات گسترده در رشته های جامعه شناسی، روان شناسی و انسان شناسی برتری دارد.
سه محور اساسی بررسی تاثیرات معماری و محیط شهری شامل: پیام رسانی، تعامل و تبعیض و طرفداری می باشد. در وهله اول منظر شهری و معماری می تواند از طریق به نمایش گذاردن معانی فرهنگی، سمبولیک و ادبی نقش پیام رسانی گسترده ای به شهروندان ایفا نماید و باعث آموزش در جهت بهبود هویت و فرهنگ شده و یا حتی با بد آموزی باعث تخریب و انحطاط فرهنگی شود.
دوم آنکه معماری و منظر شهری قادر است در نحوه برخورد و تعامل انسان ها تاثیرات مثبت و یا منفی برجای گذارد. سوم اینکه معماری و منظر شهری می تواند با تاثیر تبعیض آمیز از طریق تمایل بیشتر به بخشی از مردم انسجام جامعه را مورد تهدید قرار داده و به از هم گسیختگی اجتماعی منجر سازد.
پیام رسانی از طریق تابلوهای فروشگاه ها و اعلان های تبلیغاتی
مناظر شهری می توانند به وسیله نمایش معانی سمبولیک و فرهنگی، نقش ارتباطی و پیام رسانی خود را به خوبی انجام دهند. اما معنی ادبی، واژه ها و اسامی به کار رفته در اعلانات و تابلوهای شهری نیز می توانند دارای بار فرهنگی ویژه بوده و تاثیرات نامطلوبی بر فرهنگ و هویت ملی داشته باشند.
پیام رسانی با به کارگیری ارزش های فرهنگی و سمبولیک بناها
معماری بناها چه تأثیراتی بر ساکنین و نحوه زندگی آنان دارند و نمای ساختمان ها چه پیام هایی را به شهروندان می دهند؟
معماری لاجرم دارای نقش عمده ای از طریق پیام های احساسی، ادراکی و فلسفی است. از فرهنگ جامعه متأثر است و در فرهنگ جامعه تاثیرگذار است. این تاثیرات به وسیله انتخاب معمار از فرم بنا، نوع مصالح، رنگ، ابعاد و مقیاس ها، تناسبات، فن شناسی، کیفیت اجرا در رابطه با فضای شهری و ساختمان های مجاور القا می شود. با این ترتیب بناها را می توان در ردیف دیگر وسایل ارتباط مردم مانند کتاب ها، نشریات و وسایل ارتباط جمعی به حساب آورد.
نتیجه گیری و ارائه راهکار: منظر فرهنگی شهر
منظر شهری ابعاد بسیار گسترده ای دارد، که توسط شهروندان ادراک می شود و این مفهوم صرفاً محدود به مباحث کالبدی، ساختمان و ساخته های دست بشر نمی شود. یکی از ابعادی که در منظر شهری مطرح می باشد، موضوع منظر فرهنگی است. بحث فرهنگی در کلیه ی سطوح منظر شهری کلان، میانه و خرد تأثیرگذار است.
در حال حاضر با توجه به رشد و توسعه ی بسیار سریع شهرها توجه به فرهنگ و حفاظت از آن بایستی بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. ارزش های فرهنگی، طبیعی، تاریخی، بصری، اجتماعی و حتی کالبدی شهر از ویژگی های بومی، خاص و منحصر به فرد هر شهر است که علاوه بر اینکه باید به خوبی مورد توجه قرار گیرد، بلکه بایستی به حفاظت از آن ها توجه ویژه شود. اهمیت این موضوع آنقدر زیاد است که تأثیر آن مستقیماً در کالبد شهر قابل مشاهده است، به بیان دقیق تر شکل گیری کالبد شهر، ناشی از ویژگی ها و شرایط فرهنگی، اجتماعی، هویتی، اقلیمی، سیاسی اقتصادی و … است.
بر این اساس هدف از توجه به منظر فرهنگی شهری، فراهم آوردن منظر شهری مطلوب و محیطی مناسب از طریق ساماندهی مناظر شهری و تلاش به منظور فراهم نمودن شرایط مناسب برای زندگی در منظری مطلوب است، که نیازمند توجه بیشتر و انجام اقدامات ضروری و تلاش های فراوان در این زمینه است.
در نهایت راهکارهای اجرایی در راستای ایجاد مناظر شهری مطلوب با تأکید بر منظر فرهنگی شهری و تقویت مؤلفه های فرهنگی منظر ارائه می شود:
- ارتقاء سطح آگاهی مردم در زمینه ی مسائل فرهنگی و تأثیر آن بر منظر شهری در راستای حفاظت از آن
- حفاظت از مناظر فرهنگی شاخص و برجسته
- جلوگیری از تخریب مناظر شهری با هویت
- فرهنگ سازی و آموزش به شهروندان در خصوص مسائل مربوط به منظر فرهنگی
- ارتقاء حس هویت و تعلق خاطر در فضاها و مکان های شهری
- بهره گیری از المان های کالبدی در راستای ارتقاء کیفیت بصری و انتقال مفاهیم مربوط به هویت شهر
- حفاظت و نگهداری هر چه بیشتر از عناصر واجد ارزش در منظر شهری
- شناسایی، حفاظت و ارتقاء اصول شکل دهنده ی فضاهای شهری ایرانی – اسلامی
- تأکید بر حفاظت از ارزش های فرهنگی جامعه
- شناخت مؤلفه های انسانی، طبیعی و مصنوعی در هویت و کالبد شهرهای ایرانی و تلاش در جهت حفاظت از این مؤلفه ها
- ایجاد المان ها و نشانه های مرتبط با فرهنگ و هویت شهر
- تأکید بر برگزاری مراسم مذهبی – آیینی در سطح شهر و محلات
- شناخت ارزش های فرهنگی جامعه و نیازهای شهروندان و تلاش در جهت رفع نیازها از طریق فراهم نمودن شرایط و بستر مناسب
مطالب مرتبط:
منابع
1. اسدپور، علی و اسدپور، هاجر، « آسیب شناسی منظر میادین شهری در راهیابی به شاخص های ساماندهی المان های شهری (نمونه موردی: شهر شیراز)»، همایش ملی عناصر زیباسازی شهری، شیراز، 1392.
2. بیات، الهام، «هویت در منظر فرهنگی شهر»، ارائه کلاسی درس سیر اندیشه ها در شهرسازی، کارشناسی ارشد طراحی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان؛ استاد: رضا احمدیان، 1391.
3. معمارضیا، کاظم، «منظر شهری از منظر فرهنگی»، همایش ملی عناصر زیباسازی شهری، شیراز، 1392.
4. منصوری، مریم السادات و آتشین بار، محمد، «به سوی منظر فرهنگی در شهر؟»، نشریه منظر، شماره 28، پاییز، 1393.
5. نصر، طاهره، "جایگاه «نشانه های شهری» در واکاوی مؤلفه های «هویت» و «فرهنگ» در سیمای شهر ایرانی (مطالعه موردی: بررسی سیمای شهر شیراز)، هویت شهر، شماره بیست و نهم، سال یازدهم، بهار، 1396.
