منظر شهری چیست و چه ابعادی دارد؟ (راهکارهای اجرایی)
در این مطلب می خوانید:
ابعاد منظر شهری به طور کلی دارای دو بعد عینی و ذهنی است. در فعالیت های روزانه، مردم باید از قسمت های عمومی محیط شهری عبور و آن را تجربه کنند. فرم و ظاهر شهر و سیما و منظر شهری باید عموم گسترده تری از مردم را که دائماً در حال تجربه شهر هستند راضی کند، لذا در ارتباط با منظر شهری و شناسایی عوامل آن تحقیقات گسترده ای صورت پذیرفته و صاحبنظران این حوزه منظر را از زوایای مختلف بررسی کرده و معرفی نموده اند.
به طوری که در بحث ابعاد منظر شهری طبق نظر اندیشمندان شاهد مولفه های مختلف هستیم، البته این موضوع به دلیل گستردگی مفهوم منظر شهری است که در سطوح مختلف کلان، میانه و خرد مطرح می باشد. هر کدام از سطوح منظر دارای زیر مجموعه های بسیاری هستند که هر یک برای بالا بردن کیفیت محیط و به طور کلی در شهرسازی و شهرسازی منظر و معماری منظر نقش مهم و اساسی ایفا می کند. در اینجا برای آشنایی بیشتر با ابعاد منظر شهری و مولفه های منظر شهری در دو بعد عینی و ذهنی مطالبی ارائه می گردد.
منظر شهری
روند تغییر شکل شهرها به صورت مداوم و پیوسته است، لذا به یک مدیریت دائمی و پویا نیازمند است که بتواند همگام با تغییرات مختلف شهرها را با کیفیت نگه دارد. در این میان منظر شهری از کلیدی ترین موضوعات تاثیرگذار بر خوشایندی و احساس رضایت از مکان و شهر برای شهروندان است به نحوی که سرمایه گذاری برای اجرایی نمودن ضابطه های آن تاثیر عمیقی بر رضایتمندی مردم علی رغم وجود تفاوت های فردی بین آن ها و وجود سلایق مختلف و همچنین در ارتقا کیفی فضاهای شهری خواهد داشت.
ابعاد منظر شهری
شهرها، این بزرگ ترین محصولات ساخته دست بشر، به سرعت در حال تغییرند. این تغییرات در همه ساختارهای فضایی، اجتماعی، عملکردی و کالبدی در حال رخ دادن است. یک بعد مهم طراحی شهری، سیما و منظر شهری است که در همه سطوح کلان تا خرد شهر حضور دارد. سیما و منظر بازتاب بیرونی همه آن چیزی است که درون شهر می گذرد. بازتاب نوع نگرش به جهان، طبیعت و خالق، اتفاقات درون کالبد، روابط و هنجارهای اجتماعی و فرهنگی، توان اقتصادی و البته قوانین و سیاست های حکومتی است. منظر یک شهر گویای بسیاری از ویژگیهای درونی جامعه است. گویای آمال و آرزوها، ضعف ها و قوت ها، اولویت ها و روایتگر داستان زندگی مردم آن شهر در طول تاریخ است.
طبق تعاریف محققان و اندیشمندان این حوزه می توان ابعاد منظر شهری را طبق جدول زیر دسته بندی کرد:
جدول 1: ابعاد مفهومی منظر شهری از دیدگاه نظریه پردازان مختلف
منظر شهری، ماهیتی است که به واسطه فعالیت های انسانی و همراه شدن آن با کالبد در طول تاریخ پدید می آید و در ذهن شهروندان تفسیر می شود؛ این ابعاد ذهنی ممکن است فردی و یا جمعی باشند. منظر شهری در آغاز امری عینی است که به واسطه کیفیت ظهور عوامل فیزیکی شهر موجودیت می یابد و به سبب گذشت زمان و تکرار شدن، به عنصر مشترک پیوند دهنده افراد جامعه بدل می گردد. از آنجا که منظر شهری، کالبد و کیفیت شهر را توأمان در بر می گیرد، می توان ادعا نمود که ادراک شهر همان تفسیر منظر شهری است. اگر چه منظر شهری در ابتدا از طریق کالبد و احساسات درک می شود، اما آنچه بدان معنا می بخشد، ذهنیت شهروند است. منظر شهری نه خاطرات صرف است (غیرمحسوس_ذهنی) و نه کالبد صرف (محسوس_عینی). پدیده-ای است که از تعامل این دو در شهر حاصل می شود، پدیده ای عینی ذهنی.
نمودار1: منظر شهری پدید های عینی_ذهنی
بعد عینی منظر شهری
ریشه های منظر شهری به عنوان هنر آرایشی و تزیینی «رمانتیک » و «کلاسیک» بر دو پایه زیبایی شناسی استوار است.
ویژگی های عمده منظر شهری کلاسیک، را می توان در این اصول خلاصه نمود: 1- قاعده مندی طرح جداره-ها و تبعیت کلیه بناها از اصول طراحی مرسوم در سنت کلاسیک، 2- وجود پیوستگی و کشش افقی در نمای عمومی خیابان ها، 3- وجود خط آسمان مسطح و تقریباً بدون شکستگی عمده، 4- وجود دیدهای بی انتها که تحت تأثیر قواعد پرسپکتیو در مورد خیابان های مستقیم و طویل ایجاد می گردد و 5- استفاده از عناصر پایه ای (همچون ستون های یادبود، مجسمه و …) برای مسدود کردن مناظر بی انتهای خیابان ها.
ویژگی های عمده منظر شهری و مولفه های سازنده منظر شهری رمانتیک، را می توان در این اصول خلاصه نمود 1- وجود تنوع در بیان و واژگان طراحی معماری ساختمان ها به نحوی که شک گیری یک جداره اصطلاحا «چندصدایی» را موجب می شود، 2- وجود کشش عمودی در نمای خیابان ها که به واسطه هم جواری ساختمان های با ارتفاع مختلف صورت می گیرد، 3- وجود خط آسمان منقطع و شکسته، 4- وجود دیدهای بسته به گونه ای که هر خیابان دارای ابتدا و انتهای تعریف شده ای است و 5- در منظر شهری رمانتیک، عناصر جداره به عنوان عناصر پایانه-ای عمل نموده و منظر شهری را مسدود می کنند و از اینرو برخلاف مناظر کلاسیک، نیازی به کاربرد ستون یادبود و مجسمه و … به عنوان عناصر پایه ای ندارد.
بعد ذهنی منظر شهری
طرحواره های تشکیل شده در ذهن مردم بازتاب عناصر با اهمیت محیط هستند. تفاوت های فردی و فرهنگی باعث تشکیل تصاویر ذهنی متفاوت می شود. اما به نظر می رسد، مفاهیمی که در ذهن هویت مستقل می یابند و سپس در یک ارتباط ساختاری با هم، معنایی را به ذهن متبادر می کنند در 5 عنصر مسیر، حوزه، گره، لبه و نشانه قابل خلاصه شدن است. شکل گیری تصویر ذهنی یک فرایند دو طرفه بین انسان و محیط است.
امکان تقویت تصور یک مکان خاص از طریق بالا بردن قابلیت های شخصی یا از طریق قابل تشخیص ساختن سازه محیط امکان دارد. یک کیفیت مهم مکانی بسیار تأثیرگذار در تشکیل تصویر ذهنی روشن، این است که شهر یا مکان شهری، چه مقدار قابلیت تجسم دارد؟ به منظور ارتقای قابلیت تجسم و متعاقباً خوانایی مکان، حیطه عمل طراحی شهری بر بعد عینیت پدیده منظر شهری متمرکز می شود. اما پیش از آن می بایست، تصویر ذهنی جمعی دریافت و معیارهای تجسم پذیری از درون دیدگاه شهروندان بیرون کشیده شود.
نتیجه گیری:
منظر شهری ابعاد مختلفی دارد و از جنبه های مختلف قابل بررسی می باشد. این موضوع به دلیل ابعاد مختلفی که دارد، همواره مورد توجه صاحب نظران حوزه های مرتبط با منظر شهری بوده است. می توان بیان نمود کلیه ی ابعاد و جنبه های مختلف نما و منظر شهری در دو بعد ذهنی (شامل ابعاد فرهنگی، خاطره ای، هویتی، ویژگی های فردی، تاریخی و عواملی از این قبیل) و عینی (شامل ابعاد بصری و قابل مشاهده) جای می گیرد. این دو بعد از یکدیگر قابل تفکیک نیستند و با یکدیگر مناظر شهری را به وجود می آورند؛ بدین ترتیب منظر شهری وابسته به دو بعد اصلی عینی و ذهنی می باشد.
بر این اساس منظر شهری در ایران یک پدیده ی عینی و ذهنی است که ساختار اجتماعی و فضایی دارد. توجه به این ابعاد و مبنا قرار دادن این دو بعد در طراحی ها و طرح های شهری باعث ایجاد مناظر عینی و ذهنی مطلوب با کیفیت بالا می شود.
بیشتر بخوانید:
راهکارهای اجرایی شاخص سازی ابعاد منظر شهری
در بخش پایانی، راهکارهای اجرایی شاخص سازی ابعاد مناظر شهری بیان می شود، البته قطعاً راهکارهای بسیار زیادی را می توان در این خصوص ارائه نمود اما به تعدادی از مهم ترین این موارد اشاره می شود. این راهکارها شامل هر دو بعد منظر عینی و ذهنی می شوند:
- حفظ و ارتقاء کریدورهای بصری در بخش های شاخص شهر به خصوص بخش های مرکزی شهری
- ارتقاء کیفیت های زیبایی شناختی در بدنه های شهری
- تأکید بر شاخص سازی بخش های ورودی شهر
- تأکید بر نورپردازی بخش های حائز اهمیت شهر در ساعات تاریکی هوا
- ارتقاء کیفیت های بصری در بخش های پر تردد شهری (گردشگری، تجاری، تاریخی و …)
- فراهم سازی بسترها و فرصت های مناسب برای مشارکت اجتماعی اقشار مختلف مردم
- تأکید بر عناصر و فضاهای تاریخی، مذهبی
- مناسب سازی فضاهای شهری در بخش های مختلف به خصوص قسمت های پر تردد شهر
منابع
1. بیات، الهام، «تدوین سند راهنمای مدیریت بصری شهر»، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: جهانشاه پاکزاد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، رشته طراحی شهری، 1392.
2. زمانی فرد، هادی، «راهنمای تهیه چارچوب مدیریت منظر شهری معطوف به ارتقا هویت بصری»، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: کامران ذکاوت، دانشگاه شهید بهشتی، رشته طراحی شهری، 1390.
3. وحدت، سلمان و سجادزاده، حسن و کریمی مشاور، مهرداد، « تبیین ابعاد موثر بر منظر خیابان در جهت ارتقای خوانش منظر فضاهای شهری مطالعه موردی: خیابان¬های بافت مرکزی شهر همدان»، فصلنامه مطالعات شهری، شماره 15، تابستان، 1394.
4. کالن، گوردون، «گزیده¬ی منظر شهری»، ترجمه: طبیبیان، منوچهر، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، زمستان، چاپ دوم، 1382.
