در طراحی معماری منظر از چه مصالحی می توان استفاده کرد؟

مصالح طبیعی و مصنوعی زیادی را می‌توان در طراحی و ساخت معماری منظر در هر اندازه و مقیاسی به کار برد. ترکیب این مصالح و المان‌ها به یکدیگر است که ماهیت معماری منظر را شکل می‌دهند. فرقی نمی‌کند مصالح شما طبیعی یا مصنوعی و ساخته دست بشر باشند، مهم نحوه استفاده درست از آن‌ها است. در ادامه به معرفی مهم‌ترین مصالح و المان‌های استفاده شده در معماری منظر پرداخته شده است.

مصالح در معماری منظر

از اهداف عمده معماری منظر بسط و گسترش ارتباط میان انسان و طبیعت، القای زندگی و آرامش محیط به روح آدمی، ترمیم و اصلاح فضای سبز آسیب دیده به دست آدمی و گسترش افق دید انسان به زیبایی بصری در محیط پیرامون خویش است. شناخت مصالح و به کار گیری صحیح آن کمک بسزایی در رسیدن به این اهداف می‌کند. در مقاله «معماری منظر چیست؟ + 9 ایده جدید برای فضاهای عمومی» به معرفی معماری منظر پرداخته شده است.

انواع مصالح در معماری منظر

مصالح در معماری منظر به دو نوع مصالح سخت و نرم تقسیم می‌شود. معیار در این تقسیم بندی میزان صلب بودن و جسمیت داشتن مصالح است. بدین ترتیب که مصالح سخت که شامل سنگ، خاک، رسوب، چوب، آجر و … می‌شوند با جسمیت مشخص در اختیار معمار منظر می‌باشد.

مصالح نرم در معماری منظر

مصالح نرم شامل نور و سایه، آب و پوشش گیاهی می‌شود قابلیت‌های خاصی را ارائه می‌کنند و در واقع وجه تمایز مصالح معماری است. آب به عنوان یکی از عناصر اصلی طبیعت همواره به صور گوناگون بنا به شرایط خاص محیطی طراحان منظر جهت ارائه رویکردهای طراحی مد نظر قرار گرفته است.

در گذشته‌ای نه چندان دور که انسان، آب را به عنوان یکی از اجزا و عناصر معماری مورد استفاده قرار داد، جلوه‌های متنوع آن، همواره باعث تهییج و گرایش وی به زیبایی شده است. بررسی ظرفیت‌های آب در طراحی محیط و منظر نشان می‌دهد که آب ظرفیت‌های بی شماری برای استفاده در خلق محیط‌های مطلوب و مناظر شبه طبیعی دارد.

از طریق دگرگونی‌های مدام و تغییر و تحولات شکلی، قابلیت‌های متعددی را نمایان می‌کند می‌تواند فضایی را شکل دهد و یا در مختصات مکانی و فضایی خاص می‌تواند شکل پذیر باشد از طریق ورود در احجام متفاوت می‌تواند آنها را شکل بدهد.

یا از آنها شکل گرفته و تغییر شکل پیدا کند. ظرفیت‌های نمادگرایانه آب برای بشر بسیار حائز اهمیت است و تقریباً زبان مشترک جوامع مختلف برای بیان پاکی صفا، صداقت خلوص و تصویرگری طبیعت است.

 همچنین پوشش گیاهی به عنوان ابزار طراحی و فضاسازی می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند. با توجه به شکل و حجم انفرادی و انبوه هر گونه و ترکیب حجم‌ها و شکل‌های گونه‌ها، می‌تواند به عنوان یک فرم مؤثر فضا را بسازد. گیاهان با بو، صدا و بافت‌هایی که ایجاد می‌کند در به کارگیری و انگیزش حواس بویایی، شنوایی و لامسه اهمیت دارند.

نور از دیگر مصالح نرم به شمار می‌آید که با توجه به ویژگی‌های فیزیکی خود چون طول موج، رنگ، شدت، ضریب انعکاس و بافت سطوحی است که آن را بازمی‌تاباند کیفیت‌های متفاوتی خواهند داشت. نور و سایه می‌تواند بافت‌ها و رنگ‌های مصالح را آشکار و پنهان کند و همچنین به عنوان اصلی‌ترین عامل تأثیر گذار بصری در منظر شبانه به کار گرفته شود.

در ادامه به مروری بر مصالح سخت می‌پردازیم.

مصالح سخت در معماری منظر

تقسیم بندی مصالح سخت منظر بر اساس نوع به دست آوردن مصالح و خاستگاه آن به صورت زیر است.

• مصالح زنده
• مصالح طبیعی
• مصالح مصنوعی

مصالح زنده در معماری منظر

چوب

در معماری منظر چوب جایگاه خاصی را ایفا می‌کند. چوب‌هایی که در کاربردهای منظر استفاده می‌شود باید مجموعه‌ای از ویژگی‌ها را دارا باشد زیرا این چوب‌ها در معرض دائمی عوامل محیطی هستند. چوب‌ها به طور معمول در معماری منظر در ساخت آلاچیق‌ها، داربست‌ها، نرده‌ها، کفسازی، تجهیزات بازی و مبلمان استفاده می‌شود. محصولات ساخته شده چوبی به عنوان مبلمان شهری از طرفداران بی شماری برخوردار است.

اگرچه تکنولوژی و صنعت کمک شایانی در انتخاب و گزینه‌های مختلفی کرده‌اند اما مبلمان چوبی همواره گزینش مورد علاقة افراد بوده است. افراد علاقة بسیار شدیدی به مبلمان چوبی داخلی و خارجی نشان می‌دهند. نیمکت‌های چوبی که یکی المان‌های شهری می‌باشد از پرطرفدارترین متریال‌های مورد استفاده در این حوزه است.

چوب دارای طرحی زیبا و خطوطی جذاب می‌باشد. چوب به طور طبیعی از زیبایی منحصر به فردی برخوردار است. چوب ذاتاً دارای مقاومت ویژه‌ای می‌باشد. دوام و استحکام ذاتی چوب منجر به عمر طولانی آن شده است و این بدین معناست که برای مدت‌های طولانی نیاز به تعویض آن نخواهد بود.

یکی از فواید بی‌نظیر مبلمان چوبی با متریالی از قبیل چوب ترمو می‌توان به دوام و استحکام، سادگی در نگهداری و همچنین مقاومت در برابر حملة حشرات، قارچ و کپک دانست. از دیگر مزایای مبلمان چوبی این امر می‌باشد که در تمامی فصول هیچ گونه آسیبی به آن وارد نخواهد شد.

مبلمان چوبی یکی از المان‌های مبلمان شهری می‌باشد که چشم بیننده را نوازش می‌دهد و گرمی خاصی را منتقل می‌نماید. مبلمان چوبی چه زمانی که در کاربردهای خانگی مورد استفاده قرار می‌گیرد و چه زمانی که در فضای شهری در هر دو صورت از لحاظ مالی و زمانی صرفه جویی خواهد شد زیرا مبلمان چوبی از لحاظ دوام و مقاومت در سطح بسیار بالایی قرار دارند و امکان آسیب دیدن آنها بسیار پایین می‌باشد.

یکی از نکات بسیار با اهمیت در خصوص مبلمان چوبی اذعان این امر می‌باشد که چوب ماده‌ای تجدید پذیر می‌باشد و مانند مواد پلاستیکی به محیط زیست صدمه و زیان وارد نمی‌کند. درخت به سرعت رشد می‌کند و هیچ نگرانی برای محیط زیست وجود نخواهد داشت.

می‌توانیم مبلمان چوبی را در تمامی بخش‌ها از قبیل بخش‌های داخلی و خارجی استفاده نماییم و هر زمان آن را جا به جا نماییم. همچنین به عنوان مبلمان شهری نیز انتخابی بسیار مناسب و هوشمندانه‌ای خواهد بود.

مصالح طبیعی

سنگ

سنگ‌ها با توجه به ویژگی شان در تحمل بار فشاری کاربرد خاص خود را در معماری منظر دارند. استفاده از شن و سنگ با ابعاد مختلف می‌تواند باعث جذاب‌تر شدن منظر شود سنگ طبیعی به علت زیبایی و دوام بالایی که دارد از قدیم مورد توجه بوده، همه ما می‌دانیم که اهرام مصر دارای قدمت زیادی می‌باشند و زمان زیادی از ساخت سازه‌ای با سنگ‌های 15 تنی گذشته و همچنان سنگ طبیعی یکی از بهترین مصالح می‌باشد.

زمانی که قصد طراحی فضای سبز را داشته باشیم، بازهم سنگ‌های طبیعی گوی سبقت را می‌ربایند. برای گرم کردن یک محیط باز عناصر بسیار کمی وجود دارند تا بتوانند به زیبایی و رنگارنگی و خواص سنگ باشند و در زیر آفتاب و باران دوام سنگ طبیعی را داشته باشند.

استفاده از سنگ طبیعی برای سنگ فرش با دوام بالایی که از آن و نیز هم خوانی آن با طبیعت مجاورش یکی از اولین گزینه‌های انتخابی است. طراحی مسیر سنگی، آتشدان، سکوهای نشستن، کنار آب و استخر و همچنین به صورت نمادین از کاربردهای سنگ طبیعی در معماری منظر است.

مصالح تغییر یافته

آجر

آجرها گروهی از مصالح هستند که به صورت صنعتی تولید و جایگزین سنگ شده‌اند و درحقیقت سنگی ساخته دست بشر هستند، سنگی دگرگون که از تغییر وضعیت خشت پدید می‌آید. این گروه از مصالح که اولین تولید صنعتی و انبوه مصالح ساختمانی به دست بشر به شمار می‌آیند بر اساس نوع مواد اولیه، روند تولید و محل مصرف به انواع متنوعی تقسیم می‌شوند.

آجرهای رسی که اولین و فراوان‌ترین آنها هستند قدمت چند هزار ساله دارند. با پیشرفت تکنولوژی و علم شیمی انواع بی شماری از آجرها با کیفیت‌های مختلف، ابعاد و شکل ظاهری متنوع تولید شده‌اند.

آجر یکی از مصالح با دوام برای طراحی منظر است. اگر شالودة بناهای موجود در فضا آجر است، استفاده از همان آجر به عنوان مرز مسیرها ترکیبی منسجم ایجاد می‌کند از حضور تصادفی مصالح دیگر مثل سنگ و کاشی‌های تزیینی الگوهای تصادفی جذابی ایجاد می‌کند.

طیف رنگ‌های آجر شامل خاکستری نزدیک به سیاه، قهوه‌ای، قرمز و برخی از ته رنگ‌های زرد است. باوجودی که شکل آجرهای منفرد مستطیلی است، الگوهای بی شماری مانند چینش چپ و راست، بافت سبدی، طرح شعاعی و منحنی‌های ملایم می‌توان با آن‌ها ایجاد کرد.

در موقعیت‌های رسمی، آجر روی بستر فشرده‌ای از شن بنایی گذاشته می‌شود یا روی یک قطعة بتنی وصل می‌شود. این روش باعث می‌شود آجر فروکش نکند یا جا به جا نشود که امری حیاتی برای زیر میزها و صندلی‌ها است.

فلزات

فزات مصالحی هستند که اکثراً قادرند با نهایت فشارهای موجود در محیط مصنوع همساز شوند. عملکرد مطلوب در کشش و فشار، قوی و با دوام بودن و شکل‌پذیری از ویژگی‌های فلزات می‌باشد. از فلزات در فضاهای باز در مبلمان، وسایل بازی، حصار و نرده‌ها، محافظ‌های کنار درختان، مجسمه‌ها، پلکان و … استفاده می‌شود.

از آهن در کف‌هایی که ترافیک سنگین وجود دارد استفاده می‌شود. فولاد در مبلمان، دست‌انداز و پایه ایمنی کاربرد دارد. آلومینیوم با نمای صیقلی و مقاوم در برابر خوردگی و شکل‌پذیری‌اش در نیمکت‌ها، نرده‌ها و … به کار برده می‌شود.

آسفالت

آسفالت پوششی برای کف در فضاهای باز است. آسفالت گرم مخلوطی از مصالح سنگی و قیر خالص است که بر حسب نوع دانه بندی و قیر مصرفی، در محدوده حرارت روی سطوح آماده شده راه پخش و کوبیده می‌شود.

درگروه مخلوط‌های آسفالت گرم، بتن آسفالتی بهترین نوع آن است که از اختلاط مصالح سنگی مرغوب و شکسته با دانه بندی منظم و پیوسته و قیر خالص، ضمن اعمال کنترل و نظارت دقیق در کلیه مراحل تولید به دست می‌آید.

مزیت‌های عمده آن به‌کارگیری در هرگونه شرایط ترافیکی، مقبولیت آسفالت، سرعت بالای اجرایی و بکارگیری در کلیه اقلیم‌ها و در هرگونه شرایط جوی است. روانی حرکت خودرو و سهولت چرخش و حرکت لاستیک همراه با استهلاک کمتر، نرمی در حرکت و آسایش راننده، تجانس قیر با آسفالت، انعطاف پذیری و شکل پذیری در زیر عبور چرخ از مزایای آسفالت در کف سازی محوطه محسوب می‌شود.

بتن

بتنبه علت شکل‌پذیری بالا، دوام، استحکام و هزینه کم از مصالح پر کاربرد در فضاهای باز است. بتن در کف سازی، اجرای دیواره‌ها، پله و مبلمان استفاده می‌شود.

مزایای استفاده از بتن

مقاومت مکانیکی و تحمل فشار و، مقاومت مکانیکی و تحمل کشش ناشی از تحرک و جا به جایی زیرسازی، عدم جداشدن سیمان و سنگ‌دانه در صورت طرح اختلاط درست و اجرای مطلوب، تجانس خوب با زیر سازی به علت تجانس با خاک، مقاومت خوب حرارتی در نوسانات حرارتی شب و روز و در طول سال.

معایب استفاده از بتن

لزوم طرح اختلاط و اجرا مناسب با شرایط آب و هوایی و جلوگیری از ترک خوردگی، انتخاب مصالح جایگزین آسفالت مانند بتن غلتکی، بتن گوگردی، سنگ‌فرش‌ها و تایل‌های بتنی نیازمند بررسی همه جانبه به لحاظ فنی و اقتصادی است.

استفاده از کف‌پوش بتنی پیش ساخته از جمله مصالحی هستند که توجه روزافزونی به آنها را در کفسازی معابر شاهد می‌باشیم. البته استفاده از کف‌پوش‌های بتنی در روسازی‌های شهری به رغم زیبایی، دوام و سازگاری این محصول با محیط زیست نسبت به آسفالت، به دلیل اجرای تماما مکانیزه روسازی‌های آسفالت و صرف زمان کم عملیات اجرایی آن، کمتر مورد توجه طراحان قرار گرفته است.

عمر مفید آسفالت در صورت استفاده از مواد با کیفیت بیش از 5 تا 10 سال نیست. اجرای کف‌پوش های بتنی علاوه بر اینکه به لحاظ مالی مقرون به صرفه می‌باشد، امکان اجرای طرح‌های زیبا در سایزها و رنگ های متنوع را فراهم می‌آورد.

شیشه و پلاستیک

پلاستیک‌ها و شیشه‌ها به عنوان مصالح کاملاً مصنوع، کاربردهایی در فضای باز دارند. پلاستیک‌ها در مجسمه‌ها، رنگ، اتصالات لوله و میله، پوسته‌های نازک و مبلمان استفاده می‌شوند. شیشه‌ها به صورت شیشه‌های نشکن، جام‌ها و بلوک‌های شیشه‌ای استفاده می‌شوند و به علت شفافیت، تلألؤ و کیفیت‌های خاص بصری مورد استفاده هستند.

سخن آخر

همان طور که بررسی شد مصالح در معماری منظر به دو دسته سخت و نرم تقسیم بندی شد و وجه تمایز با مصالح معماری مصالح نرم شناخته شد که البته معماری نیز به نوعی با مصالح نرم سر و کار دارد. مصالح نرم شامل نور و سایه، آب و پوشش گیاهی بود که هر کدام به تنهایی و در رابطه با هم و کنار هم باید مورد توجه طراحان منظر باشد و به طور مفصل ملاحظات ویژه دارند.

اما در رابطه با مصالح سخت بنا به جایگاه با مصالح معماری مشترک اما کاربرد متفاوت دارند. برای دسته بندی راحت‌تر به مصالح زنده و غیر زنده تقسیم شدند و بعضی از آن‌ها را به طور کلی معرفی کردیم. شناخت این مصالح و زمینه استفاده از آن‌ها می‌تواند ایده‌های نو و خلاقانه در کاربرد و همچنین تزیینات منظر را منجر شود. مبحث شناخت مصالح بسیار دقیق و گسترده است و ملزم به شناخت جزئیات و نحوه اجرا برای بهترین بهره بری را دارند.