راهکارها و اصول پدافند غیرعامل در شهرسازی
در این مطلب می خوانید:
دیدگاه های معاصر جهان در باب پدافند غیرعامل
راهکارهای اجرایی در جهت به کارگیری اصول پدافند غیرعامل در شهرسازی
در شهرها با توجه به حجم بالای سرمایه گذاری و استقرار بسیاری از تاسیسات و ابزارهای اقتصادی و از همه مهم تر جمعیت زیادی که در آن ها ساکن هستند، در صورت بروز تهدیدات دچار صدمات مالی و جانی قابل توجهی می شوند. سوال اصلی که در اینجا ذهن ها را به خود مشغول می کند این است که چگونه می توان شهرها را در برابر تهدیدات انسان ساز ایمن نگه داشت؟
دفاع از سرمایه های مادی و غیرمادی کشور در برابر تهدیدات احتمالی و آمادگی در برابر آن ها، برنامه ریزان، تصمیم سازان و تصمیم گیران کشور را به بررسی ابعاد مختلف پدافند غیرعامل جهت حفظ دستاوردهای ملی واداشته است. از طرفی شهرسازی دارای مباحث و زمینه های کاربردی بسیاری است که می توان با به کار بردن اصول پدافند غیرعامل در آن به ایمن شدن شهرها و کاهش هزینه های ناشی از تهدیدات کمک کرد. لازم به ذکر است راهکارهایی در انتها ارائه می گردد که منطبق با اصول پدافند غیرعامل در شهرسازی می باشد که می توان هر یک از آن ها را در قالب مطالب جداگانه به صورت جزئی توضیح داد و برای کاربردی شدن آن ها راهکارهای اجرایی موضعی ارائه نمود.
پدافندغیرعامل چیست؟
افزایش توان دفاعی کشور در زمان بحران اقداماتی را می طلبد که به آن اقدامات پدافندغیرعامل است که این افزایش توان دفاعی باعث کاهش ریسک و آسیب های ناشی از تهدیدات به کشور می گردد. اقدامات و طرح های دفاعی نام برده که پدافندغیرعامل اطلاق می شود با استفاده از ابزارها و در حد امکان بدون نیاز به نیروی انسانی می باشد. در مقابل مفهوم پدافند غیرعامل، پدافند عامل قرار دارد که عبارت است از بکارگیری مستقیم جنگ افزار، به منظور خنثی کردن و یا کاهش اثرات حملات و عملیات خصمانه هوایی، زمینی، دریایی، نفوذی خرابکارانه و عملیات تروریستی دشمن بر روی اهداف مورد نظر است. که می توان به زبان ساده اینگونه بیان کرد که پدافندغیرعامل در زمان صلح و بدون استفاده از جنگ افزار به ایمنی شهرها کمک می کند و با اجرای آن می توان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تاسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد در عوض پدافندعامل با استفاده از جنگ افزار و به طور مستقیم تهدیدات را دفع می کند.
بند اول سیاست های کلی نظام در خصوص پدافندغیرعامل، تاکید بر پدافندغیرعامل نموده و آن را اینگونه تعریف نموده است که: «پدافندغیرعامل عبارت است از مجموعه اقدامات غیر مسلحانه ای که باعث افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب پذیری، تداوم فعالیت های ضروری، ارتقاء پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدات و اقدامات نظامی می گردد».
دیدگاه های معاصر جهان در باب پدافند غیرعامل
سازمان ملل متحد در ابتدای قرن بیستم آماری مبنی بر نسبت تلفات غیرنظامیان به کل تلفات جنگی، را 5% اعلام کرد. در حالی که این نسبت در طول جنگ جهانی اول به 15%، جنگ جهانی دوم به 65 % و در دهه 1990 میلادی به بیش از 90 % رسیده است.
جنگ علاوه بر تلفات مستقیم تلفات غیرمستقیم نظیر فقدان یا کمبود مواد غذایی و خدمات دارویی و درمانی و نیز منابع آب آشامیدنی سالم را ایجاد می¬کند. که کودکان و سالمندان و زنان و بیماران بیش از دیگران لطمه می بینند.
پروتکل ژنو چارچوب حقوقی را برای نحوه رفتار با غیرنظامیان در زمان جنگ و نیز وظایف دولت های جهان در زمینه ارائه و اجرای طرح ها و برنامه های دفاع غیرنظامی در سال 1977 میلادی فراهم نمود. بسیاری از کشورهای جهان در مقابل انواع تهدیدات طبیعی و انسان ساز برای حفاظت بیشتر از شهروندان خود با استفاده از امکاناتی که در دسترس دارند و نوع بحران های پیش آمده و مسائل مختلف دیگر به کار می گیرند. مهمترین روش های به کار برده شده توسط کشورهای مختلف در زمینه پدافندغیرعامل عبارتند از:
• پیشگیری و هشدار مشتمل بر هشدار و اعلام خطر، ایجاد پناهگاه ها
• مواجهه مشتمل بر تخلیه یا استقرار در پناهگاه ها
• امداد و نجات
• بازتوانی
در ادامه اینگونه می توان گفت که بهترین و کاربردی ترین طرح های پدافندی بایستی تلفات جانی را به حداقل ممکن کاهش دهد، خسارات زیربنایی را به حداقل برساند و ابعاد و دامنه آسیب ها را هر چه بیشتر محدود نگاه دارد، که امروزه کشورهای مختلف در تلاش هستند که هر چه بیشتر اقدامات خود را مطابق این نکات طرح ریزی نمایند.
اصول پدافندغیرعامل
در تمامی مفاهیمی که ارائه می شوند بایستی به دنبال چارچوب و اصول بنیادین آن مفاهیم بود تا بتوان به طور دقیق و کاربردی از آن ها در زندگی روزمره استفاده کرد. در زمینه پدافند غیر عامل نیز اصولی وجود دارد که در صورت به کار بردن آن ها می توان هزینه های ناشی از تهدیدات انسان ساز را در مواقع بحرانی از بین برد یا به حداقل رساند.
این اصول عبارتند از:
1. مکان یابی
2. استتار
3. اختفا
4. پوشش
5. فریب
6. پراکندگی
7. تفرقه و جابه جایی
8. مقاوم سازی و استحکامات
9. اعلام خبر
حال با شناخت مفاهیم مرتبط با پدافندغیرعامل و آشنایی با اصول اصلی آن لازم است نکاتی نیز در مورد شهرسازی و مباحث زیرمجموعه آن به طور کلی بیان شود تا بتوان در آخر به راهکارهای اجرایی در جهت به کارگیری اصول پدافندغیرعامل در شهرسازی دست یافت.
در ابتدا لازم است تاریخچه ای از ساختار دفاعی شهرها در ایران مد نظر قرار گیرد تا لزوم رعایت پدافند غیرعامل و به روز شدن تمهیدات دفاعی در زمینه شهرسازی و حفاظت از شهرها آشکار گردد.
ساختار دفاعی شهرها قبل از اسلام تا معاصر در ایران چگونه می باشد؟
حفاظت از سکونتگاه ها در سراسر جهان و در ادوار مختلف زمانی در بین تمامی مردمان امری طبیعی و به نوعی غریزی می باشد. در هر برهه از تاریخ به فراخور تهدیداتی که بوده مردم سعی می کردند با ابزار و طرح های دفاعی که داشتند سکونتگاه خود را ایمن کنند. تهدیدات انواع مختلفی بوده و از حوادث طبیعی گرفته تا جنگ هایی که بین افراد اتفاق می افتاد شهرها و سکونتگاه ها و در حالت کلی ایمنی و امنیت مردم را به خطر می انداخت.
شهرهای ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و همواره مورد هجوم اقوام مختلف قرار می گرفت. لذا ایرانیان مهمترین و بهترین اقدامی که برای خنثی کردن تهدیدات انجام می دادند مورد توجه قرار دادن مکان یابی شهرهایشان باتوجه به عوامل دفاعی بود. شهرها معمولاًدر مناطقی استقرار می یافتند که با تکیه بر محیط منطقه به راحتی قابل دفاع می بودند. از وضعیت شهرها و یا دژهای باستانی بر می آید که آن ها بر روی کوه های صخره ای و در کنار رودخانه-های پرآب احداث می شده اند.
ساخت قلعه ها و حصار ها و خندق ها و … برای دفاع از شهر در برابر تهدیدات مجموعه اقدامات ایران در ادوار مختلف بوده است که هر یک به نوبه خود در ایجاد امنیت برای مردم در داخل شهرها مهم محسوب شده و این نتیجه حاصل می گردد که ایران از جمله کشورهایی بوده که به پدافند غیر عامل توجه کرده است.
چگونگی به کارگیری الزامات مربوط به اصول پدافند غیرعامل در مباحث شهرسازی
در طول تاریخ به شهرهایی برمی خوریم که بارها مورد هجوم قرارگرفته و طی این تهاجمات ویران شده و دوباره ساخته شده اند. آنچه که در این حوادث قابل توجه است نقش عامل دفاعی در ورای نقش های دیگر است، تا جایی که تکامل و بقای بنیاد شهر مبتنی بر عملکرد دفاعی آن بوده و دفاع از طریق شهرسازی در برابر تهدیدات با شکل گیری مجتمع های زیستی همواره عجین بوده است.
در نتیجه مقرون به صرفه ترین روش دفاع، طراحی و شکل گیری صحیح مجتمعهای زیستی می باشد. از این رو پرداختن به مفاهیم بنیادی مهندسی شهرسازی و پدافند غیر عامل، می تواند منجر به نتایج کاربردی در ایجاد شهرهای ایمن گردد.
در نگاهی کلان به شهرها، آنچه به عنوان معیارهای اصلی در هدایت طراحان و برنامه ریزان شهری در حوزه پدافندغیرعامل باید مورد توجه قرار گیرد، می توان با تغییر آن ها، آسیب پذیری و تلفات را در تهدیدات کاهش داد در قالب استفاده از اصول پدافندغیرعامل در شهرسازی به شرح زیر ارائه می شود.
راهکارهای اجرایی در جهت به کارگیری اصول پدافند غیرعامل در شهرسازی
در این قسمت سعی شده است که اصول کلی پدافند غیرعامل مد نظر قرار گرفته و به طور کلی مباحث اصلی شهرسازی نظیر مکان یابی، کاربری اراضی، عناصر حیاتی شهر، ایمنی شهروندان و … در قالب این اصول به صورت اجرایی و کاربردی مواردی ارائه شود.
1. مکان یابی: شهرها به لحاظ مکان یابی مورد توجه قرار گیرند همانطور که در بخش تاریخچه دفاعی شهرهای ایران ارائه شد این عامل به عنوان اصلی ترین و مهم ترین عامل کاهش اثرات تهدیدات می باشد.
2. استتار: بسیاری از تاسیسات و حتی کاربری های مهم و استراتژیک را می توان با استفاده از این اصل استتار نمود برای مثال استفاده از فضای سبز در مقابل کاربری های مهم و یا ایجاد بام سبز در آن ها می تواند در استتار و فریب دشمن موثر واقع گردد.
3. اختفا: اقدامات مربوط به اختفا در شهر نیز به نوعی شبیه استتار است برای مثال می توان کاربری های مهم و استراتژیک را به لحاظ نماسازی شبیه کاربری های همجوارشان طراحی کرد تا در مواقع بحرانی تشخیص آن ها با کاربری های همجوارشان مشکل شود.
4. پوشش: پوشش را می توان در همه زمینه ها در قالب استتار و اختفا عناصر مهم شهری و تاسیسات حیاتی در شهر انجام داد.
5. فریب: فریب را می توان در شهر اینگونه اجرایی و کاربردی نمود برای مثال از کاربری های چند منظوره استفاده شود مثلا فضاهای زیرزمینی نظیر ایستگاه های مترو را علاوه بر فعالیت های حمل و نقلی می توان به پناهگاه شهروندان در مواقع بحرانی اختصاص داد و با تجهیز و مقاوم سازی آن ها به خصوص در شهرهای بزرگ و پرجمعیت در کاهش تلفات جانی گام موثری برداشت.
6. پراکندگی: همانطور که در بحث مکان یابی شهر به اهمیت آن اشاره شد در این بخش نیز لزوم پراکندگی کاربری ها و عناصر مهم شهری با استفاده از اصول مکان یابی صحیح آن ها می تواند در مواقع حساس و بحرانی کمک زیادی در کاهش خسارات و از طرف دیگر خدمات رسانی بهتر آن ها ایفا نماید.
7. تفرقه و جابه جایی: امروزه اکثر شهرهای ایران در مورد این اصل با مشکل مواجه است به نحوی که با متمرکز کردن عناصر حیاتی شهر در کنار هم امکان آسیب پذیری آن ها به شدت افزایش یافته است برای مثال بحث هایی که در مورد شهر تهران به عنوان پایتخت وجود دارد فارغ از بحث های سیاسی و … از نظر پدافند غیرعامل بهتر است تا حدی عناصر حیاتی آن به شهرهای دیگر منتقل شود تا در صورت بروز تهدیدات آسیب پذیری کشور کاهش یابد.
8. مقاوم سازی و استحکامات: در این بخش که همواره مورد توجه دست اندرکاران و مهندسان حوزه ساخت و ساز باید قرار گیرد توجه عمده به مقاوم سازی بناهای جاذب جمعیت و یا مجتمع های مسکونی و ایمن سازی سازه های حیاتی می-باشد. البته خوشبختانه مبحث 21 مقررات ملی ساختمان نیز در مورد معماری و شهرسازی نیز موادی ارائه شده است که لزوم به کارگیری آن ها و همچنین نظارت بر اجرای دقیق آن ها ضروری می باشد.
9. اعلام خبر: سیستم های اعلام خطر را می توان در مناطق پرجمعیت در فضاهای شهری مختلف نصب کرد و با اطلاع رسانی مناسب در نجات جان شهروندان گام موثری برداشت.
منابع:
1. ملکی، سعید و احمدی، رضا، «جایگاه پدافند غیر عامل در شهرهای ایران باستان، اهمیت و ضرورت آن»، اولین همایش علمی- پژوهشی شهرسازی و معماری با رویکرد پدافند غیرعامل، تهران، 1390.
2. اکبری،عباس، «پدافند غیرعامل، آشنایی با اصول و ملاحظات»، نشریه شماره 3 پدافند غیرعامل،انتشارات معاونت پدافند غیر عامل قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء(ص)، تهران، 1384.
3. حاجی ابراهیم زرگر، اکبر و مسگری هوشیار، سارا، «پدافند غیر عامل در معماری راهکاری جهت کاهش خطرپذیری در برابر سوانح»، سومین کنفرانس بین المللی مدیریت جامع بحران در حوادث غیر مترقبه طبیعی، تهران، 1386.
4. فتحی رشید،علی و قلیزاده،الهام، «دفاع غیرعامل در بافت های فرسوده شهری»،برگزیده مجموعه مقالات دومین همایش جامعه ایمن شهر تهران، 1388.
5. رضایی، سعید، «آشنایی با اصول و مبانی آمایش دفاعی»، جزوه درس آمایش دفاعی، دانشگاه امام حسین (ع)، تیر 1388.
6. «نگاهی بر پدافندغیرعامل»، تهیه و تنظیم: اداره روابط عمومی شهرداری ملارد، شهرداری ملارد.
سلام، محقق محترم، جسارتا منظورم این بود که عکسهای موجود برام جذاب بود و ترغیب میکرد که ادامه مطالب را دنبال کنم. باز هم ممنون از عنایت شما
سلام، عکسهای مناسب و متعدد به فهم و ملکه ذهن شدن مطالب کمک میکند. سپاس