بررسی تاریخچه مدیریت پروژه و گانت چارت در ایران و جهان

تاریخچه مدیریت پروژه در جهان را معمولا به مدیریت پروژه ‌های عظیمی همچون ساخت اهرام مصر، دیوار چین و یا بنا نهادن تخت جمشید به دستور داریوش مربوط می‏ دانند؛ هر یک از این پروژه‌ها از جمله پروژه‌های بزرگ و پیچیده تاریخ بشریت اند که با کیفیت استاندارد بالا و به کارگیری نیروی عظیم انسانی ساخته شده ‏اند.

 پروژه تخت جمشید521 سال پیش از میلاد مسیح با نام هزار ستون در شهر پارسیان شیراز ساخته شد. یک مدیر پروژه وقتی به شهر اسرارآمیز هخامنشیان سری می‏ زند و در هر گوشه ای از آن به نقوش هنرمندانه برجسته باستانی برخورد می کند، بدون شک دچار حیرت می‏ گردد که چگونه چنین پروژه عظیمی قریب دو هزار و پانصد سال پیش با چنین کیفیت منحصر به‏ فردی ساخته شده است.

این پروژه علی رغم ویرانی و به آتش کشیده شدن پیاپی توسط اسکندر و تسخیر کنندگان پس از او همچنان به عنوان نماد حیرت‌انگیز پروژه ایرانی از آن یاد می‏ شود. هرچند به دستور کوروش، مهندسان و سازندگان پاسارگاد موظف بودند شرح کار خود و همچنین برنامه کاری روز بعد خود را در لوحه‌هایی که به نام کارنامک مشهور بود‏، بنگارند. اما امروزه جز با تکیه بر حدسیات نمی توان اظهار نظر قاطعی پیرامون نحوه دقیق مدیریت پروژه‌های عظیم عهد باستان ابراز داشت، چرا که متاسفانه تاکنون هیچ مدرک و نشانه‌ای دال بر چگونگی به کار بستن روش ها و تکنیک های مدیریت پروژه در این طرح ها یافت نشده است.

ازجمله مدیریت پروژه های موفق در ایران باستان می توان به موارد زیر نیز اشاره نمود:

1. پروژه چغار زنبیل که 1250 سال پیش از میلاد مسیح به عنوان یک نیایشگاه در شهرستان شوش استان خوزستان توسط اونتاش گال پادشاه عیلام (ایلام) باستان برای ستایش یزدان پاک ساخته شد.

2. پروژه سی و سه پل در قرن 17 میلادی با 33 دهانه بر روی زاینده رود توسط اله وردی خان اوندیلازده ساخته شد.

با دیدن پروژه های ایران باستان بدون شک می توان گفت این گونه پروژه ها نمی توانند بدون مطالعه، معماری و طراحی، مدیریت زمان، مدیریت منابع انسانی، مدیریت هزینه، مدیریت تدارکات و دیگر حوزه های علم مدیریت پروژه، به این زیبایی به اتمام رسیده و ماندگار شده باشند.

گذشته از مدیریت پروژه های باستانی، می توانیم نگاهی به پروژه های قرن اخیر بیاندازیم:

1. اولین چاه نفت ایران واقع در شهرستان مسجد سلیمان در استان خوزستان در سال 1286 شمسی حفاری شد و شخصی به نام ویلیام ناکس دارکسی بنیان گزار صنعت نفت و پتروشیمی در ایران بود.

2. راه آهن سراسری ایران که در زمان رضا شاه پهلوی در سال 1306 خلیج فارس را به دریای مازندران وصل کرد.

3. میدان آزادی که پیش از انقلاب اسلامی با نام میدان شهیاد در بخش غربی تهران و با اقتباس از مسجد شیخ لطف الله و با طراحی حسین امانت ساخته شد.

اما تاریخچه مدیریت پروژه در دنیای جدید به سال های ابتدایی دهه 1900 میلادی باز می‏ گردد؛ جایی که هنری گانت با توسعه نمودار میله ‏ای ابداعی خود آغازگر حرکت پرشتاب بعدی طی سال های دهه 1950 و 1960 میلادی در پروژه‌های نظامی و هوافضای آمریکا و سپس انگلستان گردید. هر چند نام پرآوازه هنری گانت به عنوان پدر تکنیک‏ های برنامه‌ریزی و کنترل پروژه در تاریخ ثبت گردیده است لیکن سال های دهه 1950 و 1960 به عنوان سال های آغازین رشد و توسعه مدیریت پروژه در دنیای معاصر شناخته می شود. این سال ها سرآغاز تکوین و توسعه بسیاری از روش ها و دانش های مربوط با مدیریت های نه‌گانه پروژه است که سال ها بعد توسط نرم‌افزارهای مختلف عملیاتی و در پروژه‌ها به کار گرفته شدند .

تغییرات سریع تکنولوژیک، بازارهای شدید رقابتی و رایزنی فشرده و قدرتمندانه شرکت ها، همه ‌و همه سازمان ها و بنگاه های متولی پروژه را تشویق به تغییر سیستم مدیریتی خود نمود. در هنگامه نبرد انتخاب بین غرق شدن یا شنا کردن و یا تطبیق و سازگاری یا مرگ و نابودی، مدیریت پروژه و پروژه‌ مداری درمدیریت، تنها انتخاب و راه نجات فراروی پیمانکاران و سازمان ها بود.

گانت چارت در اوائل دهه 1900 میلادی :

تاریخچه تکوین بارچارت به دوران جنگ جهانی اول می رسد؛ جایی که یک آمریکایی به نام هنری گانت برای نخستین مرتبه بارچارت را برای برنامه‌ریزی و کنترل پروژه‌ های موسسه کشتی سازی اش به کار برد. به پاسداشت این اقدام نام گانت قبل از عنوان بارچارت تداعی کننده این اقدام ارزشمند است. کتاب مرجع مهندسان صنایع اشاره می دارد که هنری گانت به کمک ابزار ابداعی خود در خلال جنگ جهانی اول توانست زمان ساخت کشتی های ترابری خود را به میزان چشم‌گیری کوتاه نماید. امروزه گانت چارت به دلیل ساده و قابل فهم بودن آن, به عنوان روشی جالب و پرطرفدار به شکل وسیعی در دنیا جهت مدیریت زمان پروژه‌ها به کار برده می‌شود. یافته‌های یک پژوهش در میان کاربران نرم افزار برنامه‌ریزی و کنترل پروژه Micro Soft Project نشان داد که هشتاد درصد مدیران پروژه‌ها در دنیا ترجیح می دهند‏ برای برنامه‌ریزی و کنترل پروژه‌هایشان از گانت چارت استفاده نمایند.

مدیریت پروژه در دهه 1950 و 1960 میلادی :

تقریبا غالب تکنیک ‏ها و روش های مدیریت پروژه که ما امروزه از آن ها استفاده می ‏کنیم‏ توسط وزارت دفاع، صنایع نظامی و سازمان هوافضای ایالات متحده در خلال سال های دهه 1950 و 1960 میلادی ابداع و توسعه یافته ‏اند که روش هایی همچون روش Pert , ارزش به دست آمده، مهندسی ارزش و ساختار شکست کار از آن جمله ‏اند.

صنعت ساختمان نیز در تکوین و توسعه روش هایی همچون روش مسیر بحرانی، روش نمودار پیش‏نیازی، استفاده از نمودار شبکه‏ ای و تسطیح منابع یاری رسانده است. در جریان این تحولات، پروژه‌های بسیار بزرگی همچون پروژه فضایی آپولو و یا ساخت نیروگاه های اتمی در این دوران اجرایی گردیدند.

یکی از نخستین کاربردهای علمی و مدرن مدیریت پروژه در ساخت اولین زیردریایی هسته‌ای در دهه 1950 در آمریکا صورت گرفت؛ دریاسالاری به نام Adm. Hyman Rickover مدیر پروژه این طرح، برای اولین بار جهت هماهنگ کردن صدها پیمانکار، هزاران منبع و اطمینان از اجرای به موقع پروژه، روشی جدید که امروزه با نام Pert شناخته می شود، ابداع نمود.

هرچند بدون وجود کامپیوتر عملیات دستی محاسبه مسیربحرانی بسیار دشوار بود اما کمک بسیار زیاد این روش و اجرای موفقیت‌آمیز پروژه مذکور موجب شد تا همگان به اهمیت علم جدید پی برند. سالیان پس از آن، این تکنیک در پروژه‌های ساخت فضاپیماها و دیگر پروژه‌های نظامی و غیر آن ، بارها و بارها استفاده شد .

پیشرفت مهم دیگر به دست آمده در این سال ها، تعریف و تکوین مفهوم مسئولیت واحد برای پروژه‌های چندبخشی بود؛ این مفهوم هنگامی به کار می ‏رود که یک فرد در پروژه مسئولیت کاری را در پروژه از ابتدا تا تکمیل پروژه برعهده می‏ گیرد. عملی ساختن این مفهوم، تیم پروژه را در به اشتراک نهادن منابع و یاری رساندن به یکدیگر در ماتریس ساختار سازمانی پروژه کمک می کند.

برخی از مقاطع مهم تاریخی رشد علم مدیریت پروژه به شرح زیر می باشد:

1960: پژوهش های عملی Nasa پیرامون مفهوم ماتریس ساختار سازمانی پروژه‌ها .

1962: Nasa سیستم Pert را معرفی نمود. در این تکنیک تاکید ویژه ‏ای بر مفاهیم ساختار شکست کار و کنترل هزینه شده بود .

1963: معرفی مفهوم ارزش به دست آمده در پروژه‌ها توسط نیروی هوایی آمریکا .

1963: مفهوم چرخه حیات پروژه توسط نیروی هوایی ایالات متحده تکوین یافت .

1963: برای اولین بار در پروژه پولاریس در انگلستان، رسما در قرارداد از پیمانکاران خواسته شد تا سیستم مدیریت پروژه را در مدیریت فعالیت هایشان به کار گیرند .

1964: برای نخستین بار سیستم مدیریت پیکربندی پروژه توسط Nasa به عنوان مجموعه رویه‌های اداری برای تعریف، مستندسازی و خصوصا کنترل فیزیکی سیستم یک پروژه و همچنین بازنگری و مستندسازی تغییرات پیشنهادی در این سیستم طراحی گردید .

1965: وزارت دفاع و Nasa در امریکا، سیستم قراردادهای خود را از قراردادهای هزینه به‌ علاوه درصدی از سود، به سیستم قراردادهای هزینه به‌علاوه جایزه یا قراردادهای قیمت ثابت تغییر دادند .

1965: در اواسط دهه 1960 میلادی دنیا شاهد رشد شگرف استفاده از تکنیک ‏های مدیریت پروژه نوین در صنعت ساختمان بود.

1965: شکست پروژه ساخت بمب‏ افکن TSR-2 ، عملا مشکلات و دردسرهای همزمانی تولید و توسعه، پیش از تکمیل طراحی در پروژه‌ها را به اثبات رسانید. فقدان مدیریت صحیح بر افزایش دستور کار پروژه، هزینه‏ ها و تاخیر‏های پروژه را بسیار بالا برد و در نهایت موجب شکست پروژه گردید .

1966: یافته‌های یک پژوهش منتشره در این سال نشان داد که اغلب، زمان کافی برای مراحل تعریف و آماده‌سازی پروژه در چرخه حیات پروژه‌ها در نظر گرفته نشده و دقیقا به همین دلیل مغایرت های فراوانی در کنترل استاندارد زمان و هزینه پروژه ‏ها و همچنین کنترل ناکافی تغییرات طراحی به وجود می‏آید .

1969: موسسه بین‏ المللی مدیریت پروژه به عنوان اولین موسسه رسمی مدیران پروژه تاسیس گردید. یکی از مهم ترین دستاوردهای تاسیس این موسسه، تدوین استاندارد جهانی دانش مدیریت پروژه بوده است؛ از این پس بود که دگرگونی ها و پیشرفت های حوزه مدیریت پروژه، صورتی منسجم و مدون به خود گرفت.

کسب تجارب و سعی و خطاهای صورت گرفته در طول تاریخ منجر به ایجاد راهنماها و استانداردهایی نظیر PMBOK و PRINCE 2 و … گردیده است و در حال حاضر موفقیت پروژه ها، راهی جز پیاده سازی این گونه متدولوژی ها و راهنماهای تدوین شده در پیش روی خود ندارند.

امروزه رشد و پیشرفت روز افزون مدیریت پروژه را مدیون تجارب گذشتگان و مستند سازی این تجارب می دانیم. قطعا آیندگان نیز روزی از زحمات پیشینیان خود برای تدوین چنین استاندارد ها، راهنماها و ثبت تجاربی قدردانی خواهند نمود، همان گونه که ما امروزه سپاسگزار زحمات پیشینیان خود در راستای رشد، پیشرفت و بلوغ علم مدیریت پروژه می باشیم.