بدون شک بسیاری از ما تاکنون تحت شرایط مختلفی با اصطلاح ارگونومی برخورد کرده‌ایم که اغلب اوقات به خوب بودن یا نبودن ارگونومی فلان چیز مربوط بوده است. بسیاری از افراد درک درستی از اهمیت‌ها و کاربردهای ارگونومی در محیط پیرامون خود ندارند. ارگونومی را در هر مکان یا وسیله‌ای از یک لیوان گرفته تا یک دفتر کار می‌توان یافت که مناسب بودن یا نبودن آن به شرایط و فاکتورهای بسیار مختلفی بستگی دارد ولی در هر صورت کاربرد صحیح و مناسب آن مزایای بالقوه بسیاری را به ویژه در محیط‌های کار در پی خواهد داشت. در این مقاله با در نظر گرفتن اهمیت ارگونومی به طور مفصل به این مقوله خواهیم پرداخت.
ارگونومی چیست؟
ارگونومی به معنای طراحی برای مردم است. ارگونومی یا به عبارتی مهندسی فاکتورهای انسانی در واقع فرآیند تغییر محیط‌های کاری به منظور تطابق دادن آن با محدودیت‌ها و پیش‌نیازهای فیزیکی افراد است. در دنیای امروز کمتر فعالیتی را می‌توان یافت که عاری از هرگونه عامل تهدید کننده باشند. به همین دلیل حفظ و مراقبت از نیروهای کاری انسانی به عنوان یک مسئولیت بسیار مهم همیشه مطرح بوده است.
ارگونومی در لغت به معنای قانون کار و در عمل به مفهوم تطابق و سازگاری محیط کار ابزار کار و شرایط کار با توانایی‌های جسمی و روانی انسان‌ها است. مهندسی فاکتورهای انسانی به بیانی دقیق‌تر دانشی کاربردی است که از ترکیب علوم پایه مختلف از جمله فیزیولوژی روانشناسی، فیزیک، مکانیک، طراحی، آمار، ریاضی، جامعه‌شناختی، مدیریت و بسیاری رشته‌های دیگر شکل گرفته است. این علوم در کنار یکدیگر با قرض دادن اصول و استانداردها به یکدیگر، شکل خاصی به مفهوم ارگونومی داده و به طراحی بهتر محیط‌های کاری در جهت افزایش بهره‌وری کمک می‌کنند.
موضوعات مورد بحث در ارگونومی
طبق گفته بسیاری از کارشناسان این حوزه، ارگونومی در هر مکان یا وسیله‌ای وجود دارد. ارگونومی یک ماهیت و هویت است که بیشتر به ارگونومی بد یا ارگونومی خوب بودن مربوط می‌شود و ربطی به داشتن یا نداشتن ارگونومی ندارد. همان‌طور که در بالا نیز به آن اشاره شد ارگونومی گستره مفهومی بسیار وسیعی دارد و از مهم‌ترین موضوعات مورد بحث در آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
- ارزیابی قابلیت‌ها و محدودیت‌های انسانی (بیومکانیک و آنتروپومتری)
- استرس‌های کاری و محیطی (فیزیولوژی کار و روانشناسی صنعتی)
- نیروهای استاتیک و دینامیک روی بدن انسان (بیومکانیکی)
- احتیاط (روانشناسی صنعتی)
- خستگی (فیزیولوژی کار و روانشناسی صنعتی)
- طراحی و آموزش ایستگاه کاری و ابزارها (آنتروپومتری و مهندسی)
اصول ارگونومی
مانند هر مفهوم نظری و تجربی، ارگونومی نیز متکی به یک سری اصول است. ارگونومی خوب متکی به رعایت کردن این اصول و استفاده بهینه از آن‌ها است. اصول حاکم بر ارگونومی را می‌توان در چهار دسته زیر گنجاند.
- طراحي تغيير، جايگزيني و نگهداري تجهيزات براي بهبود حداکثری در بهره‌وري، زندگي كاري و كيفيت توليد
- طراحي و تغيير فضاهاي كاري و جانمايي كاري براي تسهیل سازی و افزایش سرعت عمليات خدمات و نگهداري
- طراحي و تغيير روش‌های كاري شامل خودکارسازی و اختصاص دادن وظيفه بين اپراتور و ماشين
- كنترل فاكتورهاي مختلف فيزيكي از جمله گرما، سرما، صدا، ارتعاش و نور در محل كار براي توليد بهتر و افزایش سطح ايمني كاركنان
گستره عملکردی مفهوم ارگونومی
با توجه به مواردی که در بالا در خصوص معنی و مفهوم ارگونومی و اصول حاکم بر آن عنوان شد، گستره عملکردی ارگونومی را می‌توان در چند مورد زیر به طور خلاصه بیان کرد.
- بررسي ميزان توانمندي افراد شاغل با در نظر گرفتن نوع كار و میزان انرژی صرف شده
- مطالعه ابعاد فيزيكي بدن یا همان آنتروپومتري و كاربرد اين اطلاعات در طراحي ایستگاه‌های كاري بهینه
- طراحي ارگونوميك ابزارهاي دستي
- طراحي ایستگاه‌های كار نشسته، ايستاده، يا ترکیبی از این دو و آناليز سيستم انسان ـ ماشين
- بررسی‌های روان‌شناختی از نقطه نظر چگونگی ارتباط میان افراد مختلف
- مشخص کردن رژیم‌های كاری و استراحت یا به عبارتی زمان‌های استراحت و مدت انجام كار
- بررسي روش‌های حمل دستي كالا و طراحي خطوط بسته‌بندي و بارگيري دستي
- بررسي صدمات اسكلتي و عضلاني در ارتباط با كار و آناليز وضعیت‌های مختلف بدني
- بيومكانيك شغلي
- ارگونومي و اهمیت آن در حوزه كار در منزل
- كاربرد بهينه رنگ و موسيقي در محیط‌های كاری
ارگونومی در محیط‌های کار
ارگونومی در محیط‌های کار متأثر از چند فاکتور ریسک است. تکرار بیش از حد یک وظیفه یا فعالیت، اعمال زور یا تلاش بیش از اندازه و حالت‌ها یا ژست‌های نامناسب از جمله مهم‌ترین این فاکتور‌ها هستند. رعایت و برقراری یک ارگونومی خوب در محیط‌های کاری طبق اصول خاصی صورت می‌گیرد که در ادامه به آن‌ها اشاره شده است که برآورده سازی این اصول مزایای بالقوه‌ای را در محیط‌های کاری به ارمغان خواهد آورد.
اصل اول – حالت طبیعی بدن خود را حفظ کنید
حالت‌های طبیعی بدن در واقع آن دسته از حالت‌هایی هستند که بدن چه به صورت نشسته و چه به صورت ایستاده در تعادل کامل قرار دارد و حداقل استرس و تنش ممکن بر بدن وارد می‌شود. حالت‌های طبیعی استرس وارد شده بر ماهیچه‌ها، تاندون‌ها، اعصاب و استخوان‌ها را به حداقل و کنترل و نیروی کار را به حداکثر می‌رسانند.
اصل دوم – در منطقه آسایش یا توان خود کار کنید
این اصل از بسیاری لحاظ بسیار شبیه به اصل حفظ حالت طبیعی بدن است. برای نمونه منطقه توان برای حمل یک جسم در واقع منطقه نزدیک به بدن و در میانه ارتفاع سینه است. در این منطقه بازوها و پشت می‌توانند که با کمترین تلاش ممکن بیشترین وزن ممکن را حمل کنند.
اصل سوم – به بدن خود اجازه تحرک و کشش بدهید
سیستم اسکلتی و ماهیچه‌ای انسان اغلب تحت عنوان سیستم حرکتی بدن شناخته می‌شود و به منظور حرکت کردن طراحی شده است. داشتن فعالیت کاری برای مدت زمان‌های طولانی در یک حالت استاتیک موجب خستگی بدن می‌شود که تحت عنوان بار استاتیک شناخته می‌شود.
اصل چهارم – نیروی اضافی را کاهش دهید
نیروهای اضافی یکی از ابتدایی‌ترین فاکتورهای ریسک در ارگونومی به شمار می‌آیند. بسیاری از وظایف کاری به نیروهای بالایی نیاز دارند. فعالیت ماهیچه‌ها در واکنش به نیاز به نیروی بالاتر افزایش می‌یابد که در نهایت موجب افزایش خستگی و فاکتور ریسک می‌شود.
اصل پنجم – حرکات اضافی را کاهش دهید
حرکات تکراری نیز یکی از مهم‌ترین فاکتورهای ریسک ارگونومی هستند. بسیاری از کارها دارای ماهیتی دوره‌ای و تکراری هستند. این حرکات تکراری در صورت ترکیب با دیگر فاکتورهای ریسک مانند نیروهای اضافی می‌توانند موجب بروز اختلال‌های اسکلتی و ماهیچه‌ای شوند.
اصل ششم – به حداقل رساندن تنش تماسی
تنش تماسی در نتیجه تماس پیوسته میان اجسام زبر و برنده با بافت‌های حساس بدن رخ می‌دهد. این تماس موجب ایجاد فشارهای متمرکز در نقطه‌ای کوچک از بدن می‌شود که می‌تواند موجب از کار افتادگی گردش خون، کارکرد سیستم عصبی یا حرکت تاندون‌ها و ماهیچه‌ها شود.
اصل هفتم – ارتعاش و لرزش اضافی را کاهش دهید
چندین مطالعه نشان داده‌اند که قرار گیری پیوسته و زیاد در برابر ارتعاش‌ها می‌تواند منجر به اثرات منفی و دائمی روی سلامتی فرد شود. لرزش دست و بازو می‌توانند موجب عوارضی شوند که تحت عنوان سندروم لرزش دست و بازو شناخته می‌شود.
اصل هشتم – نورپردازی مناسبی در محیط ایجاد کنید
نورپردازی ضعیف یک مشکل رایج در محیط‌های کار است که می‌تواند تأثیر منفی بر عملکرد و سطح راحتی کارگر بگذارد. نور بسیار زیاد یا بسیار کم شرایط را برای کار کردن دشوار می‌سازد. نور کم یا زیاد موجب خستگی بیش از اندازه چشم و سردرد می‌شود و از طرفی هم فرد را در معرض ریسک‌های بالاتری از انواع مختلفی از آسیب‌ها و خطرات قرار می‌دهد.
مزایای ارگونومی خوب در محیط کار
همان‌طور که در بحث‌های صورت گرفته تا بدین به آن اشاره شد، ارگونومی خوب در یک محیط به ویژه محیط‌های کاری می‌تواند مزایا زیادی را در پی داشته باشد که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها اشاره شده است.
- ارگونومی خوب هزینه‌ها را تا حد زیادی کاهش می‌دهد.
- ارگونومی بهره‌وری را تا میزان زیادی بهبود می‌بخشد.
- ارگونومی کیفیت را در جنبه‌های مختلفی افزایش می‌دهد.
- ارگونومی خوب موجب افزایش تعامل کارکنان می‌شود.
- ارگونومی خوب موجب شکل‌گیری فرهنگ ایمنی بهتری می‌شود.
سخن آخر
ارگونومی مفهومی گسترده‌ای است که در همه جا حضور دارد و عمده هدف آن بهبود شرایط در فعالیت‌های گوناگون برای افراد است. اجرای صحیح ارگونومی در محیط‌های مختلف که بر اساس اصول آن صورت می‌گیرد می‌تواند مزایای بالقوه‌ای همچون کاهش هزینه‌ها و بهبود سطح سلامت و ایمنی کارکنان را در پی داشته باشد. از طرفی هم برقراری یک ارگونومی بد در یک محیط یا فضا می‌تواند افراد را در مقابل بسیاری از آسیب‌ها و خطرات ممکن مستعد کند.
