کشورهای جهان پدافند غیرعامل را چگونه انجام می دهند؟

پیشنهاد می شود قبل از مطالعه این مطلب، مطالب زیر را بخوانید:

فضاهای باز مسکونی از منظر پدافندغیرعامل

اهمیت مکان یابی از منظر پدافندغیرعامل

در این مطلب می خوانید:

تجارب کشورهای مختلف جهان در زمینه پدافندغیرعامل در شهرسازی

به کارگیری تجارب کشورهای مختلف از منظر پدافندغیرعامل در شهرسازی در ایران

تاریخ زندگی بشر همواره دستخوش عواملی بوده است که امنیت و آرامش او را به مخاطره می انداخته است. امان گرفتن از بلایا و مخاطرات طبیعی از یک سو و تنازعات بشری از سوی دیگر انسان را وا داشته است تا در کنار تامین همه نوع نیازمندی روزمره، به راه های کسب امنیت بیشتر اندیشیده و چاره جویی نماید. ملاحظات دفاعی و نظامی از مهم ترین عوامل موثر در شکل گیری هرگونه سکونتگاه های انسانی در طول تاریخ است.
چنان که در ایران باستان، چین، روم باستان و یونان باستان، استحکامات پدافندی همچون دیوارهای دفاعی، سد و خندق جزو لاینفک سکونتگاه های بشری به ویژه شهرهای مهم و پر رونق بوده است.
منشا شهرها به خاطر نیاز مردم به جمع شدن در کنار هم برای حفاظت از خود بوده است. زمانی که این تجمع در داخل یک قلعه نظامی نمود پیدا می کرد، تغییرات بعدی با مشخصه زندگی شهری بوقوع می پیوندند و شهرها ظاهر می شوند. بنابراین یکی از عوامل ایجاد پایتخت ها و شهرها در تمامی کشورهای جهان تا عصر حاضر را می توان در نظر داشتن عوامل پدافندی و نظامی دانست.
در زیر با بررسی تجارب جهانی در خصوص پدافند غیرعامل در شهرسازی و اقدامات صورت گرفته در این کشورها و اصول پدافند غیرعامل به اهمیت این موضوع پی برده و  در پی ارائه چشم اندازی مناسب برای پدافندغیرعامل در شهرسازی برای آینده کشورمان خواهیم بود.

تجارب کشورهای مختلف جهان در زمینه پدافند غیرعامل در شهرسازی

کشورهای مختلف در زمینه پدافندغیرعامل در شهرسازی اقدامات اساسی چه به لحاظ ساخت پناهگاه و چه از نظر سازه و یا آموزش همگانی و … انجام داده اند برخی از آن ها پس از تجربه های تلخ جنگ و دادن تلفات زیاد این کار را انجان دادند و برخی دیگر پس از نتیجه گرفتن از اقدامات پدافندی در گذشته به تقویت آن پرداختند. لذا در زیر تجارب چند کشور در این زمینه ارائه می شود:

تجربه کشور آلمان در پدافند غیرعامل

از جمعیت 63 میلیون نفری آلمان غربی در سال های قبل از 1972 فقط برای 2/5 میلیون نفر پناهگاه وجود داشته است. لذا دولت آلمان مشارکت مردم را در ساخت پناهگاه به کمک طلبیده و با تدوین قوانین خاص و سیاست های تشویقی مالی از مردم خواسته تا به ساخت پناهگاه در خانه های خود اهتمام ورزند. در این کشور هرگونه جابجایی انبوه جمعیت در هنگام عملیات شدید نظامی مردود دانسته شده و ساخت پناهگاه در محیط مسکونی شهروندان و پناهگاه های عمومی در مراکز عمومی شهری مورد توجه قرار گرفته است.

تجربه کشور سوئیس در پدافند غیرعامل

حکومت مرکزی سوئیس، از 23 ایالت (استان) تشکیل شده و نزدیک به 5/7 میلیون نفر جمعیت دارد. مساحت تقریبی این کشور 41000 کیلومتر مربع است که 60 درصد آن را کوه های آلپ می پوشاند.
برنامه‌ریزان دفاع غیرنظامی و دفاع غیرعامل سوئیس اعتقاد دارند که جنگ برای حیات یک ملت تنها محدود به جبهه نظامی نمی‌باشد. هدف هر دولتی در یک منازعه تمام عیار حفظ حیات خود شامل ادامه حیات اقتصادی، مالی، منابع معنوی و بطور خلاصه، کل جمعیت غیر نظامی‌اش می‌باشد. آموزش فنون دفاعی در نزدیک به 70 مرکز در سراسر کشور سوئیس انجام می گیرد. دوره آموزش، شامل یک دوره 5 روزه مقدماتی و بعد از آن سالی دو روز می باشد. برنامه دفاع غیرعامل کشور سوئیس از اوایل دهه سال های 1960 با جدیت هر چه  تمام تر آغاز شد. در آغاز سال 1981، افراد مقیم در سوئیس همگی از فضای پناهگاهی برخوردار بودند. با این حال فقط سه چهارم کل افراد مورد بحث می توانستند از پناهگاه های کاملا حفاظت شده استفاده کنند. البته تا اواسط دهه سال های 1990 میلادی کمبود پناهگاه کاملا مرتفع شده است و آنچه در این فاصله باید ساخته شود عمدتا باقیمانده پناهگاه های همگانی است. که طبعا تا به حال در این مورد به نتیجه مطلوب رسیده اند.

تجربه اتحاد جماهیر شوروی سابق در پدافند غیرعامل

سازمان دفاع غیرعامل در کشور شوروی سابق در اواسط سال 1960 میلادی تاسیس گردیده و به سرعت توسعه یافت و از سال 1966 با تحولی بزرگ، تجدید سازمان گردید.
در کشور شوروی پناهگاه های سنگین و بتنی، جز در موارد ضروری کمتر مورد توجه می باشد و ایجاد پناهگاه-هایی سبک (گودال هایی که با خاک پوشیده شود) به خصوص در مناطق روستایی مورد توجه است. در شهرهای مسکو، لنینگراد که دارای مترو می باشند برای تامین حفاظت اهالی از متروها، به عنوان پناهگاه استفاده می شود. در متروی شهر مسکو که قسمت هایی از آن حتی در عمق 63 متری زمین قرار دارد به منظور جلوگیری از مسدود شدن راه های خروجی، درهای فولادی دوار تعبیه گردیده است و جمعیتی در حدود یک میلیون نفر قادر خواهند بود که در مواقع اضطراری از مترو یاد شده به عنوان پناهگاه استفاده نمایند ضمنا پناهگاه های سنگین در عمق خیلی زیاد و در محل های محفوظ و مطمئن برای حفاظت اعضای دولت ساخته شده است. در شوروی سابق پناهگاه های جنگ جهانی دوم نیز بازسازی، ترمیم و برای اثرات سلاح های جدید آماده شده است تا در صورت ضرورت مورد استفاده قرار گیرند.

تجربه کشور پاکستان در پدافند غیرعامل

در میان کشورهای همسایه ایران، پاکستان به ایجاد سازمانی برای پدافند غیرعامل به موضوع آموزش عمومی مردم توجه می نماید. به طوری که در مورد نحوه مقابله با انفجارات هسته ای و دیگر تهدیدها در بین مردم و مراکز آموزش جزوات آموزشی با متون ساده و روان انتشار یافته است.
سازمان دفاع شهری سازمانی است منظم که، توسط دولت اداره می شود و مسوول سازماندهی و توسعه توانایی های یک ملت در مقابله با حوادث غیر مترقبه می باشد. این حوادث می تواند در زمان جنگ توسط دشمن یا به طور طبیعی در زمان صلح به وجود آید. به طور کلی، سازمان دفاع شهری بخشی از فعالیت های طبیعی مسوولان محلی شهری در زمان صلح می باشد مسوولیت امور کلی دفاع شهری در یک شهر به عهده معاون می باشد.

نمودار 1: وظایف دفاع شهری در پاکستان

تجربه کشور کره شمالی در پدافند غیرعامل

در کشور کره شمالی هم که با تهدید آمریکا روبرو است پدافند غیرعامل به صورت گسترده ای مورد استفاده قرار می گیرد. معابر، مترو و ایستگاه های زیرزمینی شهر پیونگ یانگ در عمق بین 90 تا 105 متری زمین احداث شده اند، بسیاری از کارخانجات صنایع  نظامی در تونل های بزرگ استقرار یافته اند و هواپیماهای نظامی پس از فرود می توانند در تونل های حفر شده مخفی شوند.
اتخاذ سیاست تمرکز زدایی با هدف تقلیل آسیب پذیری منابع حیاتی و حساس و انتقال قسمت اعظم تاسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی به اعماق زمین و دل صخره ها از جمله اقدامات پدافندی کره شمالی برای حفاظت از زیرساخت های شهری می باشد.

تجربه کشور چین در پدافند غیرعامل

چین از جمله از کشورهایی است که تاسیسات هسته ای و نظامی، سکوهای پرتاپ و مراکز کنترل خود را در مناطق کوهستانی و پوشیده از جنگل های انبوه و غارهای بزرگ احداث نموده تا آن ها را از چشم ماهواره های شناسایی خارجی پنهان نماید. چین در ایجاد و احداث پناهگاه های مستحکم زیرزمینی و مقاوم در برابر بمباران های هسته ای، سرمایه گذاری قابل توجهی نموده که یکی از اقدامات قابل توجه آن ها، عادی سازی و دادن پوشش لازم به مراکز حیاتی و حساس نظامی در مراکز مسکونی و شرکت های تجاری می باشد. ساخت دیوار دفاعی چین به عنوان یکی از بارزترین و موثرترین اقدامات پیشینه بشر در زمینه پدافندغیرعامل می باشد.

تجربه کشور فرانسه در پدافند غیرعامل

در فرانسه، وزیر کشور مسوول برنامه های حفاظت از مردم غیر نظامی می باشد. به موجب تصویب نامه سال 1915، سازمان حفاظت از مردم غیرنظامی به وجود آمد. این سازمان، اطلاعاتی برای استفاده عموم مردم انتشار می دهد. یک قسمت از برنامه تعلیمات همگانی در مدارس است که همواره دنبال می شود و عموم مردم از اقداماتی که برای بقا و زنده ماندن آن ها می تواند در شرایط اضطراری زمان صلح و جنگ به عمل آید، آگاه می شوند.

تمام شهرهایی که بیش از 4000 نفر جمعیت دارند، دارای آژیر خطر می باشند. از رادیو و تلویزیون برای تکمیل اعلام خطر استفاده می شود، دولت یک برنامه اساسی برای احداث پناهگاه ها داشته که در آن بر اهمیت حفاظت در برابر بارش هسته ای تاکید شده است و مردم به احداث و تهیه پناهگاه برای خود نیز تشویق شده اند. سازمان داوطلبان که به فدراسیون ملی حفاظت از مردم غیرنظامی معروف است، مردم را تعلیم می دهد. ضمنا هزاران کارمند در این مورد، توسط دولت آموزش دیده اند. دوره خدمت بعضی از سربازان در آن سازمان سپری می شود. این سازمان به کمک سازمان های دیگر، عهده دار آزمایش میزان تشعشعات هسته ای نیز بوده و در تمام 24 ساعت شبانه روز آماده کار می باشد. به طور خلاصه می توان گفت احداث پناهگاه های مقاوم در برابر بارش هسته ای، تعلیم مردم برای مقابله در برابر خطرات و حفظ جان و اقدامات دفاع غیرعامل، احداث دیوار مازینو به عنوان یک اقدام مهم دفاع غیرعاملی در فرانسه انجام شده است.

تجربه کشور ایتالیا در پدافند غیرعامل

دولت ایتالیا در سال 1992 با توجه به تجربیات به دست آمده از کمک های پراکنده مردمی و داوطلبان در مواقع اضطراری و دوران جنگ تصمیم گرفت با تاسیس سازمانی به نام دفاع غیر نظامی با حمایت از غیر نظامیان اینگونه فعالیت ها را متمرکز و قابل هدایت نماید. لذا در همان سال سازمان مذکور تاسیس و اداره آن تشکیل و زیر نظر نخست وزیر از لحاظ سلسله مراتب و وزارت کشور از لحاظ تنظیم عملیات قرار گرفت. اداره دفاع غیر نظامی، فعالیت خود را در تقسیم بندی های منطقه ای استانی و در نهایت شهری انجام داده و در مناطق، زیر نظر استاندار و در شهرها زیر نظر شهردار، انجام وظیفه می کنند.

هر گاه خطری شهر، استان و یا منطقه را تهدید کند، مسوولین بلافاصله شدت و وسعت آن را برآورد کرده و بر همان اساس از نیروهای دفاع غیر نظامی محلی، شهری، استانی، منطقه ای و یا ملی تقاضای کمک می کنند. هم اکنون حدود 2500 مرکز دفاع غیر نظامی در سراسر ایتالیا وجود دارد که قادرند در مواقع لزوم در مدت چند دقیقه 60000  نفر را در یک منطقه و در مدت زمان یک ساعت 300 هزار نفر را بسیج کنند. که در بین آن ها تخصص های مختلف از جمله دکتر، مهندس، پرستار و… وجود دارد.

اداره دفاع غیر نظامی به طور مستقیم زیر نظر نخست وزیر کار می کند. این اداره به 8 دفتر تقسیم می شود، 8 دفتر مجموعا دارای 43 بخش می باشند. هدف اصلی و اساسی آن ها کاهش آسیب به مردم و اماکن در مواقع بحرانی می باشد. اولویت اداره دفاع غیر نظامی در جذب نیروهای داوطلب تخصصی قابل دسترسی آسان و دارای آمادگی بوده ، تا در مواقع بحران بتوانند در کنار نیروهای امنیتی، نظامی و صلیب سرخ به فعالیت بپردازند. ساختار دفاع غیر نظامی تشکیل شده از:
1. داوطلبین آزاد  2. نیروهای پلیس  3. نیروهای مسلح  4. صلیب سرخ  5. سازمان بهداشت ملی  6.  فدراسیون کوهنوردی  7. سرویس های تخصصی ملی نظیر آتش نشانی  8. سازمان های علمی و پژوهشی نظیر ژئوفیزیک.

تجربه کشور هندوستان در پدافند غیرعامل

سازمان دفاع شهری به دنبال حمله چینی ها در سال 1962 در هندوستان شروع به کار کرد. در آن زمان محافظان شهری در تعدادی از ایالت ها وجود داشتند. حمله چینی ها یک حمله کوتاه مدت بود و دفاع شهری و دفاع ملی واقعی زمانی شروع شد که حمله پاکستان در سال 1965 آغاز شد، زمانی که جنگ ها و حملات به صورت مداوم در آمدند. از آن زمان تا به حال یک درک بهتر و تشکل و هوشیاری در میان مردم وجود دارد که ضرورت فعالیت های معمولی دفاع شهری و دفاع ملی را احساس می کنند.

اهداف سازمان دفاع شهری در هندوستان با همکاری مردم تحقق پیدا می کند به طوری که عملیات دفاع شهری نیازمند نیروی کار فراوان و هزینه هنگفتی می باشد. به گونه ای که هیچ دولتی قادر به تامین مخارج آن نخواهد بود. بنابراین عملیات دفاع شهری باید برای مردم و توسط مردم به صورت داوطلبانه در همه تخصص ها، انجام گیرد. که این امر به طور جدی در هندوستان تحقق پیدا کرده است.
در جنگ مدرن، دفاع شهری و تولیدات کارخانجات به اندازه خود جنگ دارای اهمیت می باشند. نیروها در هر شرایطی باید مواد و اقلام مورد نیاز خود را در اختیار داشته و روحیه بالای مردمی پشتیبان آن ها باشد.
برای نظارت بر فعالیت های مردم و ایجاد روحیه دفاعی و رزمی، سازمان مجزا تشکیل شده که موظفند، انرژی و روحیه ملی را به صورت مناسب جهت دهند. این سازمان ها عبارتند از:
1- سازمان زنان داوطلب 2- گارد ملی 3- گروه تفنگداران داوطلب ملی 4- سازمان داوطلبان 5- سازمان دانشجویان نظامی و ملی 6- سازمان حمل و نقل داوطلبان 7- سازمان نیروهای داوطلب روستایی 8- سازمان دفاع شهری (در مواقع بحرانی با به صدا درآوردن آژیر خطر مردم را به استفاده از پناهگاه ها دعوت می کند.) 9- بانک دفاع کارگری.

به کارگیری تجارب کشورهای مختلف از منظر پدافندغیرعامل در شهرسازی در ایران

با توجه به مطالب ارائه شده در زمینه تجارب کشورهای مختلف در زمینه پدافندغیرعامل در شهرسازی می-توان اهمیت این موضوع را به خوبی درک کرد لذا در ایران نیز پس از تشکیل سازمان پدافندغیرعامل اقدامات و شرح وظایف آن با سازمان مدیریت بحران تفکیک شد.
در سال های گذشته تلاش در جهت شناساندن مفهوم پدافندغیرعامل، اهداف و وظایف و کارکردهای آن در حوزه های مختلف در کشور انجام شد و امروزه شاهد مطالعات خوبی در این حیطه هستیم اما به لحاظ اجرایی و کاربردی کردن آن چه در طرح ها و پروژه های در حال اجرا و چه در پروژه های سابق همچنان مشکلات جدی وجود دارد. در زیر به چند مورد از نواقص موجود در زمینه اجرا اشاره می شود:

• عدم وجود پناهگاه در واحدهای مسکونی با تراکم بالا
• عدم توجه به اجرای مبحث 21 مقررات ملی ساختمان در زمینه پدافندغیرعامل
• عدم رعایت پدافندغیرعامل در طراحی فضاهای شهری پر تراکم نظیر مراکز شهر
• عدم ارائه آموزش های همگانی عمومی به شهروندان و استفاده از پتانسیل های آن ها برای استفاده در مواقع حساس برای مثال بسیج اساتید، مهندسان و … که وجود دارد را می توان در قالب تخصص های موجود آموزش های لازم ارائه شود تا نیروی متخصص پدافندی در کشور تربیت شود.
• پس از آگاهسازی و شناساندن مفهوم پدافندغیرعامل به شهروندان مانورهای مختلف در فضاهای مختلف شهر همانند مانور زلزله و … برای پدافند انجام شود تا کارایی فضاهای شهری و نقاط ضعف و قوت آن ها در زمان بحرانی مشخص گردد.

مطالب مرتبط:

اصول پدافند غیرعامل

پدافند غیرعاملpdf

سازمان پدافند غیرعامل 

پدافند غیرعامل در مدارس

هفته پدافند غیرعامل

پدافند غیر عامل در مدارس ابتدایی

منابع

1.    بیات، الهام، «جایگاه مهندسی شهرسازی در پدافند غیر عامل کشور»، پایان نامه کارشناسی، استاد راهنما: سید کامران یگانگی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، 1390.
2.    اکبری، عیاس «پدافند غیر عامل، آمایش سرزمینی»، نشریه شماره 7 پدافندغیرعامل، انتشارات معاونت پدافند غیر عامل قرارگاه هوایی خاتم الانبیاء (ص) ،تهران، 1385.
3.    اسکندری، حمید، «دانستنی های پدافند غیرعامل»، انتشارات بوستان حمید، تهران، زمستان، 1389.
4.    هاشمی فشارکی، جواد و جلالی فراهانی، غلامرضا، «نقش دفاع غیرعامل و مدیریت بحران در شهر سازی»، سومین کنفرانس بین المللی مدیریت جامع بحران در حوادث غیرمترقبه، تهران، 1386.