روش های حل اختلاف جایگزین (Alternative Dispute Resolution)
یکی از روش های مهمی که اختلافات را در خارج از دادگاه هاو به صورت دوستانه حل و فصل می نمایند روش های حل اختلاف جایگزین (ADR) می باشد که عبارت است از هر آیین و روشی جهت حل و فصل دعاوی میان اشخاص باستثنای دادرسی قضایی، نظیر داوری، میانجیگری و غیره. بنابراین طبق این تعریف، ADR به غیر از طرح دعوی در دادگاه ها، کلیه روش هایی را که جهت حل و فصل اختلاف میان اشخاص بکار می رود، دربر می گیرد. هدف از این روش حل سریع دعاوی به وسیله اشخاص خصوصی است.
این شیوه ها به رغم انواعی که دارند، همگی مبتنی بر تراضی طرفین بوده و در عین حال، نتیجه کار در غالب آنها الزام آور نیست.
اصول و قواعد مشترک ADR
هدف اصلی شیوه های غیرقضایی حل و فصل اختلاف نیز همچون سیستم دادگاهی و قضایی حل اختلاف پایان دادن به اختلاف طرفین میباشد اما «ADR» ویژگیهای خاصی دارد که آن را از شیوه رسمی حل اختلاف متمایز میسازد. بدون توجه به تنوع شیوه های جایگزین حل و فصل اختلاف، مهمترین قواعد مشترک «ADRر» را میتوان به شرح زیر خلاصه نمود:
- شیوه های «ADR» اصولاً ارادی و اختیاری است. ارجاع اختلاف و نحوه رسیدگی به اختلاف از جمله قانون حاکم بر ماهیت اختلاف و آیین دادرسی مبتنی بر توافق و اراده طرفین میباشد. ممکن است با توافق طرفین، اختلاف بدون توجه به قانون و مطابق با انصاف حل و فصل شود و به جز داوری نتیجه کار در سایر شیوه ها الزام آور نیست مگر با توافق طرفین.
- رسیدگیهای «ADR» اصولا تک مرحله ای است و جز در موارد خاص آراء صادر شده قطعی می باشد.
- شخص یا اشخاص ثالث بیطرفی که برای حل اختلاف در «ADR» فعالیت میکنند اصولاً منتخب خود طرفین می باشند و از طریق راهکارها و قواعد مختلفی تلاش میشود که استقلال و بیطرفی آنها حفظ شود.
- روند حل اختلاف در «ADR» توأم با مذاکره و گفتگوی طرفین است و حل اختلاف در فضایی دوستانه صورت میگیرد.
- طرق جایگزین حل اختلاف به طور غیرعلنی و محرمانه برگزار میشود و جز طرفین اختلاف، وکلاء و نمایندگان آنها اشخاص دیگر حق ورود و دخالت در جریان رسیدگی را ندارند. شخص یا اشخاص ثالث که به عنوان قاضی حل اختلاف اقدام میکنند باید قواعد رازداری و محرمانه ماندن را رعایت نمایند.
- رسیدگی به اختلاف در دادگاه تا مشخص شدن نتیجه رسیدگیهای «ADR» متوقف خواهد شد و دادگاهها تنها در موارد معدودی همانند صدور دستور موقت و قرار تأمین صلاحیت دارند.
انواع روشهای حل اختلاف جایگزین
الف) میانجی گری
این روش غیر الزام آور حل و فصل اختلافات که طی آن یک شخص ثالث بی طرف به طرفین دعوی کمک می کند تا به یک راه حل توافق شده و دو جانبه دست یابند. در واقع میانجی صرفاً مذاکره میان طرفین را تسهیل می کند تا در مورد یک راه حل قابل پذیرش به توافق برسند و نتیجه حاصله برا طرفین الزام آور نیست.
ب) سازش
در این روش یک شخص ثالث بی طرف با طرفین دعوی مذاکره کرده و در صدد کشف یک راه حل برای حل اختلاف است. بین میانجی گری و سازش، در صورت وجود، تفاوت اندکی وجود دارد. این تفاوت مربوط به این است که آیا فرد تسهیل کننده در صورت عدم موفقیت فرآیند حل و فصل اختلاف به طرق دیگر پیشنهادی کرده است یا نه. اگر پیشنهادی شده است در این صورت از شیوه حل و فصل اختلاف عموما به عنوان سازش یاد می شود، در حالی که اگر هیچ پیشنهادی نمی شد از روند به عنوان میانجیگری نام برده می شود.
پ) داوری
در این روش حل اختلاف توسط یک یا چند شخص ثالث بی طرف، تحت عنوان داور است که معمولاً توسط طرفین انتخاب می شوند و تصمیمشان لازم الاتباع است. در واقع الزام آور بودن رأی داور مهم ترین وجه تمایز آن با دو روش پیش گفته است و به همین دلیل تا حدودی به روش قضایی نزدیک است و شاید بتوان آنرا دادرسی خصوصی دانست.
ج) دادرسی اختصاری
در این روش هیأتی مرکب از عالی ترین مدیران هر یک از طرفین اختلاف به انضمام یک شخص بی طرف که ریاست هیأت را بر عهده دارد به دعوی رسیدگی می کنند. قدرت و اختیارات عالی مدیران و دید حرفه ای و وسیع در حوزه اقتصادی کسب و کار باعث خواهد شد که مدیران آسانتر به راه حل اختلاف برسند. در پایان رسیدگی هیأت حل اختلاف نظریه و پیشنهاد خود را به طرفین دعوی اعلام می نمایند. این روش معمولاً غیر الزام آور است.
د) میانداوری
این روش حل اختلاف که ترکیبی از روش های میانجی گری و داوری می باشد شخص ثالث بی طرف به عنوان میانجی عمل می کند و چنانچه طرفین موفق به حل اختلاف نشدند همان شخص که به عنوان میانجی عمل کرده به عنوان داور عمل کرده و با استفاده از اطلاعاتی که در خلال پروسه میانجی گری به دست آورده رأی لازم الاتباع خود را صادر می کند. هدف از این روش آن است داور از اطلاعاتی که در جریان روند مذاکره و میانجی گری به دست آورده، در صدور رأی بهره گیرد.
ه) مدالوا
روش مدالوا که از اختصار کلمات Mediation And Last Offer Arbitration به معنی " میانجی گری و داوری بر اساس آخرین پیشنهاد" می باشد. در این روش پس از ختم پروسه میانجی گری هر یک از طرفین آخرین و بهترین پیشنهاد خود را به داور یا داوران منتخب ارائه می دهند و داور یا داوران از میان این دو پیشنهاد فقط یکی را به عنوان رأی و نظر خود پذیرفته و اعلام می دارد. در این روش داوران حق دارند فقط یکی از دو پیشنهاد طرفین دعوی را بپذیرند و نمی توانند رأیی دهند که حد وسط این دو پیشنهاد باشد چرا که هدف از این روش آن است که که هر یک از طرفین دعوی، از ترس اینکه مبادا داوران پیشنهاد طرف مقابل را بپذیرند، بیشترین حد گذشت و سازش را کرده و منطقی ترین پیشنهاد را ارائه می دهند.
البته باید دانست که که اصولاً یکی از ویژگی های اصلی روش های حل اختلاف جایگزین، انعطاف پذیری آنهاست بدین معنی که روش های آن منوط به موارد گفته شده در فوق نمی باشد و بر حسب ابتکار و ارداده طرفین انواع مختلفی از این روش ها قابل تعریف می باشد و این طرفین دعوی هستند که که نوع روش ها، آیین و مقررات حاکم بر آنها، حدود اختیارات شخص یا اشخاص ثالث بی طرف و ماهیت تصمیم آنها را تعیین و تعریف می کنند.
مزایای روش های حل اختلاف جایگزین
مزایای زیادی برای این روش ها ذکر شده که مهم ترین آنها عبارتند از:
- کم هزینه بودن: در بیشتر کشورهای جهان طرح دعوی در محاکم و تشریفات دادرسی قضایی معمولاً برای هر دو طرف دعوی پرهزینه است اما در روش های جایگزین برحسب نوعِ روشِ انتخابیِ طرفینِ اختلاف، هزینه ها متفاوت بوده اما در مقایسه با دادگاه ها بسیار کم هزینه تر است.
- انعطاف پذیری و سرعت: برخلاف دادرسی قضایی که دادگاه ها ملزم به پیروی از تشریفات قانونی و آیین دادرسی بوده و این تشریفات، که خود موضوعیت داشته و برای تضمین عدالت واجد اهمیت اساسی است، اغلب طولانی، زمانبر و خشک و غیرقابل انعطاف است حال آنکه در روش های جایگزین، طرف ها و یا اشخاصی که به فصل اختلاف می پردازند، تابع هیچ تشریفاتی نیستند مگر آنچه که خود تعیین کنند. به همین علت سرعت و انعطاف پذیری یکی از مهمترین مزایای غیرقابل انکار روش های جایگزین است.
- کارآیی و اطمینان: با توجه به نقش اراده طرفین دعوی در تعیین فرآیند، آیین و تشریفات حل و فصل اختلاف، و فرد یا افرادی که به حل اختلاف می پردازند و نیز منشاء ارادی ماحصل این فرآیند، باید گفت که اولاً برخلاف قضات دادگاه ها که طرفین اختلاف کوچکترین نقشی در تعیین ایشان نداشته و حتی شناختی از وی و صلاحیت های علمی و اخلاقی او ندارند، داوران و یااشخاصی که به میانجیگری و سازش می پردازند، منتخب مستقیم و یا مع الواسطه، طرفین دعوی و مورد وثوق آنها بوده و لذا به جهت نقش فعال طرفین در کل فرآیند رغبت بیشتری به اجرای نتیجه و ماحصل آن (اعم از رای داوری، سازش نامه و غیره) دارند.
- محرمانه بودن: با توجه به اینکه این نوع دعاوی در دادگاهها و محاکم قضایی پیگیری نمی شود می توان موضوع اختلاف در فضایی کاملاً محرمانه و فقط در حضور طرفین دعوا و داور و میانجی گر بررسی و توافقات حاصل شود بدون اینکه اختلاف موجود در جایی ثبت شده یا اینکه کسی غیر از افراد ذکر شده در فوق از آن آگاهی داشته باشند.
- رسیدگی موضوع از جانب فرد متخصص: با توجه به اینکه طرفین دعوا بر اساس نیاز خود در دعوی ایجاد شده به داور یا میانجی گر مراجعه می کنند و شخص مذکور می بایست در زمینه دعوی ایجاد و راهنمایی طرفین تخصص و تبهر لازم را داشته بطوریکه برای طرفین تشخیص و رأی ایشان مقبول باشد.
الزام آور نبودن تصمیم حاصل از شیوه های مذکور و عدم قابلیت ارجاع برخی دعاوی به ADR نیز از نقاط ضعف این روش می باشد.
در حقوق ایران به رغم سابقه دیرینه شیوه های جایگزین و وجود مقرراتی راجع به داوری و سازش، رجوع به این شیوه ها مورد استقبال اصحاب دعوا قرار نگرفته است.
به منظور آشنایی بیشتر با این مبحث و رسیدن به جواب سوالات خود و یا ارائه هر گونه انتقاد و پیشنهاد به بخش مشاوره آنلاین کارگشا مراجعه فرمایید.
منابع:
دپارتمان قراردادها و امور حقوقی سامانه جامع صنعت ساختمان.
