روش های اجرای پروژه با نگرش ریسک

انواع قراردادها و ریسک های مربوط به آن ها

 نظام و نحوه استفاده از منابع بیرونی (نوع سازمان) برای تدارک بخش های مختلـف پـروژه منجر به ایجاد انواع مختلفی از روش ها با ویژگی ها و معایب و مزایای مختلفی می شود. هر یک از این روش ها بـا توجـه به خواسته ها و شرایط ویژه هر پروژه خاص می تواننـد انتخـاب و مـورد اسـتفاده قـرار گیرنـد.

سیستم متعارف

در سیستم متعارف یا طراحی، مناقصه، اجرا، کارفرما قراردادهای جداگانـه ای بـا مـشاور (طـراح) و پیمانکـار منعقـد می کند. فرایند انجام شدن پروژه به صورت متوالی است بدین ترتیب که ابتدا مشاور، طراحی پروژه را تهیه و تکمیـل می کند و سپس با برگزاری مناقصه جداگانه، ساخت پروژه با روش مناقصه به یک یا چند پیمانکار واگذار مـی نمایـد تا پروژه بر اساس طرح و مشخصات فنی تهیه شده اجرا شود. مشاور در دوره اجرا بـه طـور معمـول بـه نماینـدگی از طرف کارفرما به عنوان ناظر فنی پروژه، مسئولیت نظارت بر کار و راهنمایی پیمانکار را بـرای پیـشبرد کـار و حـل و فصل مسایل فی مابین طراحی و اجرا بر عهده می گیرد. ریسک هماهنگی بین طراحی و ساخت و راه اندازی پروژه در این روش بر عهده کارفرما است.

از آنجا که در این روش، پیش از شروع ساخت، طراحی تکمیل می شود، کارفرما از شرایط و خصوصیات پروژه بـه صورت کامل آگاه است و می تواند برآوردی واقع بینانه از زمان و هزینه، پیش از آغـاز مرحلـه سـاخت پـروژه داشـته باشد. در قرارداد منعقد شده با پیمانکار برای ساخت، مسئولیت طراحی و صحت تمام اطلاعات مربوط بـه پـروژه بـا کارفرماست، مگر موارد مشخص و محدودی که مسئولیت طراحـی آن بـر عهـده پیمانکـار قـرار داده مـی شـود و در قرارداد به صراحت به آن اشاره می گردد.

از این رو، پیمانکاران با اتکا به طراحی هـا و مشخـصات ارایـه شـده توسـط کارفرما و در نظر گرفتن ریسک های کار، اقدام به ارایه پیشنهاد و برآورد هزینه برای اجرای کار می نماید. اسـتفاده از این روش در بین کارفرمایان بسیار متداول است و سال هاست که مورد استفاده قرار می گیرد و درک کاملی از نحـوه انجام شدن آن وجود دارد، همچنین تمامی قوانین لازم برای این روش موجود هستند. استفاده از این سیـستم ، در مورد پروژه هایی که اطلاعات موجود از محل اجرای پروژه ناکافی است و عدم قطعیت در مورد مشخصات پروژه زیـاد است، مناسب تر است. برخی از مشکلاتی که در این سیستم وجود دارد به طور اجمالی عبارت هستند از:

• توالی عملیات طراحی و ساخت و عدم وجود هم پوشانی بین آن ها باعث طـولانی شـدن زمـان کلـی خاتمـه پروژه می گردد.
• با توجه به اینکه سه گروه مختلف، با هدف های متفاوت درگیر پـروژه هـستند، احتمـال بـروز اخـتلاف هـا و ادعاهای قراردادی در پروژه افزایش می یابد.
• به دلیل تفکیک طراحی پروژه از اجرا، ریزهکاری های مسایل اجرایی در طراحی کمتر دیده می شود، قابلیـت ساخت طراحی ها پایین است و اصلاح و بازنگری طراحی در حین اجرا زیـاد بـه چـشم مـی خـورد کـه ایـن موضوع نیز مستلزم صرف زمان و هزینه اضافی می گردد.

سیستم طرح و ساخت

در این روش، پس از آنکه کارفرما خود و یا به کمک یک مشاور عالی، انتظارات و خواسته های اولیه خود از پـروژه را تا حد معقولی تعریف کرد، با قراردادی واحد، کل طراحی و ساخت پروژه را به یک سازمان / گروه واگذار می کند. در این روش، منبع واحدی مسئولیت طراحی و ساخت پروژه را بر عهـده مـی گیـرد. بـدین ترتیـب کارفرمـا مـی توانـد ریسک های بیشتری را در مقایسه با روش متعارف متوجه پیمانکار نماید. البته کارفرما نباید از ایـن روش بـه عنـوان وسیله ای برای انتقال غیر معقول ریسک به پیمانکار استفاده کند. در این سیستم کارفرما باید توجه ویژه ای به فرایند انعقاد قرارداد و ارزیابی صلاحیت های فنی و تجربی پیمانکاران طرح و ساخت شرکت کننده در مناقصه و قیمت های پیشنهادی آنها داشته باشد.

به علاوه کارفرما باید به کمک یک مشاور در درون سازمان خود و یا از بیرون، که مـشاور کارفرما نامیده می شود، خواسته های اولیه، معیارها و مبانی طراحـی و اسـناد مناقـصه را تهیـه کنـد و نیـز پـس از انتخاب پیمانکار طرح و ساخت، انجام کار (شامل طراحی و ساخت) را تحت نظارت قـرار داده و پیمانکـار را هـدایت نماید. در این روش کارفرما نقش کمتری را در مقایسه با روش متعارف برعهـده مـی گیـرد. تعیـین روشـن و دقیـق خواسته های کارفرما، کلید اصلی موفقیت در پروژه های طرح و ساخت است، چرا که این تنها فرصـت کارفرمـا بـرای اعلام خواسته های خود به طراح و سازنده است. در بیشتر موارد، عدم شناسایی و بیان دقیق خواسته های کارفرما در ابتدای پروژه و نیز عدم وجود چارچوبی برای فرایند بررسی و بازنگری روند کار، دلیل اصلی نارضایتی کارفرمایـان از نتایج پروژه های طرح و ساخت است.

با توجه به محدوده کاری که به پیمانکار طرح و ساخت واگذار می شـود، نـوع دیگـری از ایـن روش بـه نـام روش کلیدگردان یا مهندسی (طراحی)، تدارکات، ساخت (EPC )شکل می گیرد. (لازم به توضیح است که اصـطلاح هـای "کلید گردان" و "مهندسی-تدارک-ساخت" که در متون مختلف استفاده شده است با اندک تفـاوتی تقریبـاً بیـانگر یک روش هستند). در روش کلیدگردان به طور معمول محدوده خدمات مهندسـی و طراحـی هـای واگـذار شـده بـه پیمانکار علاوه بر طراحی های تفصیلی، شامل مطالعات مقدماتی و طراحی های پایه نیز هست. در این روش پیمانکـار مسئولیت کامل تدارک کالاها، مصالح و به ویژه تجهیزات خاص پروژه را که به سفارش وی ساخته می شود، بر عهـده دارد.

به علاوه ممکن است موارد دیگری از جمله تأمین مالی، انتخـاب سـاختگاه، خریـد یـا تملـک زمـین، دریافـت مجوزها، دانش فنی و انجام بازرسی های پیش از راه اندازی را نیز بر عهده داشته باشد. دراین روش، پیمانکار تا زمـان راه اندازی کامل تأسیسات درگیر پروژه است و کارفرما مسئولیت هـا و ریـسک هـای بیـشتری را بـه پیمانکـار واگـذار می کند. ضمناً، مطالعات انجام شده توسط کارفرما در مرحله پیش از واگذاری کار به پیمانکار کمتر است و از این رو، در زمان مناقصه، اطلاعاتی که اسناد مناقصه بر مبنای آن ها تهیه می شود کلی تر خواهند بود.

ریسک های روش طرح و ساخت

موفقیت یا شکست هر پروژه تا حد زیـادی بـستگی بـه توانـایی ذینفعـان آن در تعیـین خواسـته هـا و انتظـارات و شناسایی نقش ها، ارتباطات و مسئولیت های خود برای مدیریت ریسک ها و متعادل کردن آن هـا دارد. بـه طـور کلـی نکته مهم در توزیع و تخصیص ریسک ها در محیط پروژه، این است که ریسک ها باید به گروهی تخصیص داده شوند که به بهترین شکل ممکن توانایی مدیریت و کنترل آن را در اختیار داشته باشد. در این ارتباط، روش طرح و ساخت با وجود مزایایی که در مقایسه با سیستم متعارف دارد،ریسک های متعددی نیز به همراه خواهد داشت کـه در ادامـه، مواردی از ریسک های مطرح در روش طرح و ساخت بیان می شود.

• در روش طرح و ساخت، در مقایسه با روش متعـارف، پیمانکـار (طـراح- سـازنده) ریـسک هـای بیـشتری را متحمل می شود. به علاوه در این روش، تغییرات زیادی در نقش ها و مسئولیت های گروه های مختلف درگیـر در پروژه رخ می دهد.
• در مرحله ارایه پیشنهاد توسط تیم طراح ، گروه طراح باید توجه کافی نسبت به ریسک هایی که مدیریت آن به وی سپرده می شود داشته و توانایی خود را در مدیریت موفق آن ریسک ها ارزیابی نمایـد. در عـین حـال، تیم طراح باید توجه کافی برای گرفتن هزینه به تناسب آن ریسک ها را داشته باشد.
• پیش از ارایه پیشنهاد برای یک پروژه طرح و ساخت، پیمانکـار طـرح و سـاخت بایـد ریـسک هـای پـروژه و رویکرد کارفرما برای توزیع و تخصیص ریسک ها را ارزیابی کند. همچنین باید به این نکتـه توجـه شـود کـه کارفرماهای کم تجربه لزوماً مناسب ترین نوع قرارداد یا مفاد قراردادی را به کار نمی گیرند.
• منطق کارفرما برای انتقال ریسک ها به پیمانکار طرح وساخت، مبتنی بر چند عامـل، از جملـه تمایـل بـرای قطعیت دادن به هزینه هاست. بیشتر تأمین کنندگان مالی، پروژه هایی را ترجیح می دهند که احتمال افزایش هزینه ها در آنها کمتر باشد. همچنین کارفرمایان ممکن است برای اجتناب از مواجه شدن بـا انتقـاد افکـار عمومی در رابطه با افزایش هزینه ها در طول زمان، تمایل به انتقال ریسک ها داشته باشند.
• موضوع مهم دیگر در روش طرح و ساخت این است که بـا وجـود تخـصیص ریـسک هـا بـه پیمانکـار طـرح وساخت، وی با در اختیار داشتن آزادی عمل در پروژه می تواند راه حلی خلاقانه بـرای برخـی مـوارد در نظـر گیرد و بدین ترتیب به طور کلی از آن مشکل اجتناب کند و یا هزینه های آن را در حداقل ممکن نگاه دارد.

• یکی از راه حل های توزیع بهینه ریسک، ماتریس تخـصیص ریـسک اسـت کـه بـه صـورت مـشترک توسـط گروه های مختلف تکمیل می شود و می توان از متخصصان بیرون از محیط پروژه نیز بـرای تکمیـل و ارتقـای عملکرد آن استفاده کرد. نمونه ای از این ماتریس در جـدول ،زیر نـشان داده شـده اسـت. هرگـاه کارفرمـا به دنبال برگزاری مناقصه رقابتی باشد و قصد داشته باشد ریسک های بیشتر از آنچه کـه پیمانکـاران طـرح و ساخت تمایل به پذیرش دارند، به آنان منتقل کند، لازم است که کلیه موارد در جلسه ای در مرحله پیش از مناقصه مورد مذاکره قرار گیرد. اگر کارفرما علاقه ای به تغییر رویکرد خود نداشـته باشـد، پیمانکـار طـرح و ساخت باید تصمیم گیری کند که آیا می خواهد با این شـرایط ادامـه دهـد و ریـسک هـای افـزایش یافتـه را مدیریت کند (با در نظر گرفتن هزینه پوشش های بیمه ای اضافه تر یا در نظـر گـرفتن ذخیـره ی مناسـب در قیمت پیشنهادی خود)، یا اینکه از شرکت در مناقصه منصرف شود.
• یکی از موضوعات مهم که منجر به افزایش هزینه و زمان در سیستم متعارف مـی شـود، مربـوط بـه قابلیـت ساخت طراحی های انجام شده توسط کارفرما یـا مـشاور وی اسـت. در سیـستم متعـارف، پیمانکـاران روی طراحی ها و مشخصات تهیه شده توسط کارفرما یا مشاور، با این فرض که بدون اشـکال خواهنـد بـود، اتکـا می کنند. بدین ترتیب ریسک بروز اشکالات در طراحی ها بر عهده کارفرماست و او نیز همیشه نمی تواند ایـن ریسک را به سمت مشاوران و طراحان خود منتقل نماید. زیرا وظیفه مشاور و طراح، انجـام طراحـی مطـابق آیین نامه ها و استانداردهای معتبر طراحی در زمینه های مختلف و با دقتی در حد استاندارد اسـت. لـیکن در قرارداد طرح و ساخت، کارفرما می تواند ریسک مشکلات و عـدم قابلیـت سـاخت طراحـی هـا و نیـز ریـسک افزایش قیمت ها به دلیل طراحی محافظه کارانه را به سمت پیمانکار طرح و ساخت منتقل کند.
• در روش متعارف، کارفرما به طور معمول تمایل و عادت به انجام تغییرات در مرحله طراحی پـروژه را دارد و در تعامل نزدیک با مشاوران و طراحان خود خواهد بود، لـیکن در روش طـرح و سـاخت، پـس از واگـذاری پروژه به پیمانکار، اعمال تغییرات در طراحی توسط کارفرما به سادگی امکانپذیر نیست. این امر ریـسک های کارفرما را در ارتباط با تغییرات ضروری افزایش می دهد.

• پیمانکار طرح و ساخت به طور معمول باید انواع ریسک های زیر را مورد ارزیابی قرار دهد:
• افزایش هزینه و زمان: ممکن است برخی از ریسک های افزایش هزینه به پیمانکار طرح و ساخت منتقل شود. این ریسک ها شامل بیشتر شدن احجام کار در مقایسه با برآوردها، مشکلات مربوط به عدم قابلیت ساخت طراحی های انجام شده، عدم تطابق شرایط محل اجرای پروژه با پیشبینی های انجام شده (شامل شرایط پیش بینی نشده زیرزمینی یا برخورد با تأسیسات زیرزمینی و موارد دیگر). همچنین ممکن است برخی ریسک های افزایش زمان نیز به پیمانکار طرح وساخت منتقل شوند که یکی از موارد آن می تواند تأخیرات ناشی از خواسته ها و الزامات پیش بینی نشده مربوط به دریافت مجوزها و اخذ تصویب های لازم باشد که به پروژه تحمیل می شوند.
• مسئولیت، تعهد ، تضمین: قرارداد طرح و ساخت می تواند تعهدات قابل توجهی به لحاظ اشکالات احتمالی در طراحی و ساخت پروژه بر عهده طراح- سازنده قرار دهد. مسئولیت پیمانکار بابت اشکالات طراحی و ساخت می تواند از برخی مفاد قراردادی، از جمله تضمین ها ناشی شود. تضمین ها مربوط به نبود اشکال در طراحی (به جز اشکالاتی که ناشی از مشخصات اولیه ارایه شده توسط خود کارفرما باشد) و مناسب بودن پروژه برای کارکرد در نظر گرفته شده است. به علاوه حتی با منقضی شدن دوره تضمین طراح- سازنده، مسئولیت و تعهد وی نسبت به اشکالات طراحی و ساخت پایان نمی یابد، مگر آنکه در قرارداد به نحو دیگری مطرح شده باشد. از این رو، هرگونه اشکالات پنهان طراحی که در چندین سال بعد از اتمام پروژه بروز نمایند، می تواند مورد پیگرد قانونی از طرف کارفرما قرار گیرد.

منابع:

مدیریت ریسک در پروژه ها، نشریه 659