تجزیه و تحلیل تغییرات لرزه‌ای در بازه زمانی و تطبیق آن با وقوع زلزله در تهران مسئله‌ای پیچیده است. یکی از وظایفی که توجه جامعه لرزه نگاری و آماری را به خود جلب کرده است، تبیین الگوهای لرزه خیزی توسط مدل‌های آماری و به کارگیری نتایج برای پیش بینی زلزله در تهران است. اینکه پایتخت ایران با چه شدت زلزله‌ای مواجه می‌شود و اصلاً احتمال وقوع زلزله در تهران تا چه اندازه قابل پیش بینی است، موضوع بسیار مهمی است که ما در مقاله دیگری از ویکی ساختمون به آن می‌پردازیم.
درباره گسل‌های خطرناک تهران
کلان شهر تهران، پایتخت اقتصادی و سیاسی ایران، در معرض خطر زمین لرزه‌های بزرگ و چند ریشتری از چندین گسل فعال در اطرافش است. تهران با جمعیت ثابت بیش از ۹ میلیون نفر و جمعیت شناور روزانه حدود ۴ میلیون نفر، یکی از بزرگترین مراکز شهری جهان با خطر لرزه‌ای بالاست. رویکرد احتمالی برای ترسیم وقوع زلزله در تهران با استفاده از پایگاه داده‌های مکانی قابل دسترسی در مقیاس شهری و توزیع جغرافیایی خطر زلزله انجام می‌شود.
تهران توسط چندین گسل فعال و بزرگ احاطه شده است. در زیر شرح مختصری از مهم‌ترین گسل‌های فعال داخل و در مجاورت تهران آورده شده‌اند:
- شمال تهران: برجسته‌ترین ساختار تکتونیکی فعال در تهران است. این گسل در طول ۱۷۵ کیلومتر با یک مکانیزم رانش غالب در امتداد بخش غربی را نشان می‌دهد.
- مُشاء: در فاصله ۱۶ کیلومتری شمال تهران در منطقه دماوند واقع شده است. این گسل در طولی به اندازه ۲۲۰ کیلومتر امتداد یافته است.
- کهریزک، ری جنوبی و ری شمالی: منطقه‌ای واقع در جنوب تهران که متشکل از گسل‌های کهریزک، ری جنوبی و ری شمالی است که به ترتیب به طول ۳۵، ۱۸٫۵ و ۱۶٫۵ کیلومتر هستند.
- پارچین: همچنین به عنوان گسل ایوانکی شناخته می‌شود. واقع در جنوب شرقی تهران یا طول ۷۰ کیلومتر است.
- پیشوا: در جنوب شرقی تهران واقع شده است و طول آن ۵۵ کیلومتر است.
- گرمسار: در جنوب شرقی تهران است و طول آن ۷۰ کیلومتر است.
- طالقان: در شمال غربی تهران واقع شده است و طول آن ۸۰ کیلومتر است.
- پردیسان: در مرکز تهران قرار دارد و طول آن ۱۲ کیلومتر است.
مطلب پیشنهادی: اجرای وال پست در ساختمان بتنی ؛ چرا بعد زلزله ۹۶ کرمانشاه اجباری شد؟
احتمال وقوع زلزله در تهران چقدر است؟
در گذشته تهران شاهد زمین لرزه‌های بزرگ بوده است که آخرین آن به سال ۱۲۷۰ در بخش دماوند و گسل مشاء مربوط می‌شود. جدول زیر تاریخچه زلزله‌های بزرگ تهران را نشان می‌دهد:
| سال | بخش | گسل | اندازه (ریشتر) |
| ۳۰۰ سال قبل از میلاد | ری | پارچین، ری | ۷٫۶ |
| ۱۲۲ هجری شمسی | دروازه خزر | گرمسار | ۷٫۲ |
| ۲۳۴ هجری شمسی | ری | کهریزک | ۷٫۱ |
| ۳۳۷ هجری شمسی | طالقان | مشاء | ۷٫۷ |
| ۴۹۶ هجری شمسی | کرج | تهران | ۷٫۲ |
| ۱۰۴۴ هجری شمسی | دماوند | مشاء | ۶٫۵ |
| ۱۱۹۴ هجری شمسی | دماوند | مشاء | نامشخص |
| ۱۲۰۹ هجری شمسی | دماوند | مشاء | ۷٫۲ |
| ۱۳۷۶ هجری شمسی | ورامین | پیشوا | ۷٫۴ |
رشد سریع حمعیتی تهران منجر به افزایش سریع‌تر آسیب پذیری شهر در برابر بلایای طبیعی به ویژه زمین لرزه شده است. در گذشته چندین زمین لرزه این منطقه را تحت تأثیر قرار داده است که بیشتر آن‌ها در گسل‌های مشاء، طالقان، ایوانکی و گرمسار رخ داده‌اند. انتظار می‌رود که تقریباً هر ۱۵۰ سال یک زلزله خسارت بار در اطراف تهران رخ دهد.
وقوع زلزله بزرگ را می‌توان به سه عنصر شامل خطر، قرار گرفتن در معرض خطر و آسیب پذیری تعیین کرد. تجارب زلزله‌های قبلی نشان می‌دهد که برخی از پدیده‌های خاص مربوط به زمین لرزه‌های نزدیک زمین نیز ممکن است خسارات زیادی به ویژه در مناطق شهری ایجاد کند.
«برای اطلاع دقیق از تمامی زمین لرزه‌های کشور به مرکز لرزه‌نگاری کشور رجوع نمایید.»
این پدیده‌ها می‌توانند به صورت گسیختگی گسل در سطح، ترک‌های بزرگ و شکستگی کامل گسل و غیره رخ دهند. تحقیقات نشان می‌دهند که به ترتیب برای گسل‌های اصلی، متوسط و جزئی در تهران باید انتظار پهنای پارگی گسل در حدود ۲ تا ۳، ۱٫۵ و ۱ کیلومتر را داشته باشیم. هر چه پهنای پارگی گسل بیشتر باشد، خطر بیشتر است.
براساس نقشه‌های احتمالی وقوع زلزله در تهران، مناطق شمالی و جنوبی تهران تحت ماکزیمم شتاب زلزله (PGA) بالا در حدود ۰٫۵ گرم در سطح بستر قرار می‌گیرند. با این حال، لایه‌های نرم و ضخیم خاک در مناطق جنوبی تهران امکان تقویت امواج لرزه‌ای تا دو برابر مقادیر محاسبه شده روی سنگ را دارند.
به عنوان مثال، ماکزیمم شتاب زلزله برای مناطق جنوب غربی تهران ۰٫۷ گرم تخمین زده شده است. این مهم نشان می‌دهد که گرچه گسل‌های شمالی تهران فعال‌تر هستند اما پهنه زمین‌شناسی و خصوصیات خاک جنوب تهران ممکن است خطر بیشتری را به همراه داشته باشد.
نقشه تراکم جمعیتی تهران به وضوح نشان می‌دهد که از ۲۲ منطقه شهرداری تهران، هشت منطقه پرجمعیت‌ترین مناطق تهران هستند. مقایسه این مواجهه انسانی با نقشه آسیب پذیری مناطق مختلف تهران نشان می‌دهد که در برخی مناطق، جمعیت دقیقاً در بالاترین نقاط آسیب پذیر متمرکز شده است که باید به عنوان یک مسئله فوری در تلاش‌های آینده توسعه شهری در نظر گرفته شود.
طبق نقشه آسیب پذیری وقوع زلزله در تهران، ۱۰ منطقه از ۲۲ منطقه در شهر بزرگ تهران از جمله مناطق ۷، ۸، ۱۰، ۱۱، ۱۲، ۱۴، ۱۵، ۱۶، ۱۷ و ۲۰ آسیب پذیری بالاتری نسبت به سایر مناطق نشان می‌دهند. این نتیجه با برخی مطالعات قبلی در مورد آسیب پذیری زمین‌شناسی و مدل‌های بافت شهری (ساختمانی) در تهران مطابقت دارد.
نقشه آسیب پذیری مناطق مختلف تهران نشان می‌دهد که نیمه جنوبی شهر نسبت به نیمه شمالی خطر بیشتری دارد. با این وجود میزان خطر را نباید در سایر مناطق، به ویژه قسمت‌های شمال غربی مانند منطقه شماره ۵ و ۲۲ که محل گسل شمال تهران است و همچنین تحت گسترش و توسعه سریع شهرسازی است، دست کم گرفت.
نظر مسئولین در مورد وقوع زلزله بزرگ در تهران چیست؟
با وقوع چندین زلزله خفیف در اطراف تهران در سال‌های اخیر، مسئولین خطر یک زمین لرزه بزرگ در پایتخت تهران را کاهش یافته می‌دانند زیرا پس از لرزه‌های ضعیف انرژی زمین را خالی کرده‌اند (یک استدلال بدون منطق).
مسلماً هیچ چیز از حقیقت دور نیست، در سراسر جهان حدود ۲ تا ۱۰ درصد احتمال دارد که یک زمین لرزه بالای ۶ ریشتر به عنوان یک اتفاق ناخوشایند شناخته شود. براساس اطلاعات انجام شده، وقوع پس لرزه‌ها به هیچ عنوان با زلزله بزرگ در تهران همخوانی ندارند و توجیه کننده زمین لرزه‌های بزرگ نیستند.
چه اقداماتی برای مواجهه با وقوع زلزله در تهران انجام شده است؟
باید مدام تکرار شود که زمین لرزه‌ها در مناطق تهران، کرج و قزوین در دامنه جنوبی کوه‌های عظیم البرز غیر قابل پیش‌بینی و گریزناپذیر هستند. به جای اظهارات دروغین و غیرواقعی، مقامات باید شهروندان را برای وقوع زمین لرزه‌هایی با مقیاس بزرگ در پایتخت آماده کنند.
آن‌ها باید ساختمان‌های حیاتی را به طور جدی مقاوم سازی کنند، ساختمان‌های بد ساخت را جایگزین سازه‌های نوساز کنند، فساد در صنعت ساختمان را متوقف کنند و مقررات ساختمان سازی در ایران را برای ساختمان‌های مقاوم در برابر لرزه اجرا کنند. مناطق جنوبی تهران در خطر بیشتر قرار دارند و از وجود ساختمان‌های قدیمی و فرسوده رنج می‌برند. پهنه جمعیتی و تراکم ساختمان‌ها در این مناطق پیش‌بینی یک فاجعه بزرگ را محتمل نشان می‌دهد.
با وجود تغییرات گسترده در مقررات و آیین نامه‌های ساختمان سازی در ۴۰ سال اخیر، شیوه ساخت و ساز منجر به فوت حدود ۱۰۰ هزار ایرانی در طی زلزله‌های ۱۹۵۸ تا ۱۳۹۸ شده است. به دلیل کیفیت پایین ساخت و ساز است که یک فرد در ایران ۱۰۰۰ برابر بیشتر از فردی در کالیفرنیا در برابر زلزله آسیب پذیر است. تصویر زیر میزان مرگ و میر در کشورهای جهان را نشان می‌دهد.
کلام آخر
چشم انداز آینده برای مطالعه ارزیابی وقوع زلزله در تهران به احتمالات وابسته به زمان، شکاف‌های لرزه‌ای احتمالی و تاریخچه زمین لرزه‌ها مربوط هستند. بررسی این احتمالات می‌تواند برای درک بهتر خطر احتمالی مرتبط با شکاف لرزه‌ای به منظور اتخاذ راهکارهای مناسب برای کاهش خطر زلزله مفید باشند.
آنچه بیش از هر موضوع دیگری اهمیت دارد، زمان زلزله و پیش بینی اندازه آن نیست! بلکه درک این ارزش است که ما باید از همین امروز خود را برای هر بلای طبیعی بزرگی آماده کنیم. این آماده سازی باید با تخصص، آموزش و شفافیت همراه باشد.
