کاربرد پدافند غیرعامل در شهرسازی

در این مطلب می خوانید:

بررسی مفهوم پدافندغیرعامل

کاربرد پدافند غیرعامل در برنامه ریزی شهری

کاربرد پدافندغیرعامل در طراحی شهری

کاربرد پدافندغیرعامل در مدیریت شهری

ملاحظات مسائل دفاعی و پدافندغیرعامل در شهرسازی تاثیر بسزایی در کاهش آسیب پذیری شهر و عناصر شهری و نیز افزایش آستانه مقاومت شهروندان در شرایط حاد تهاجم دشمن داشته و دشمن را از دست یافتن به اهداف خود که همانا وارد کردن فشار سیاسی و در نهایت تصرف شهرها می باشد، باز می دارد.
تحول در مفاهیم، مدل و ماهیت تهدیدات باعث تحولات عظیمی در شیوه ی جنگ ها شده و به تبع آن دفاع در شهرها و حفظ امنیت و حفاظت از جان مردم در شهرها نیز تابعی از این تحولات می باشد که می بایست مورد بررسی و مداقه قرار گیرد. از این رو پرداختن به مفاهیم بنیادی پدافندغیرعامل و کاربرد آن در شهرسازی می تواند منجر به نتایج کاربردی در ایجاد شهرهای ایمن گردد.
در نگاهی کلان به شهر ها، آنچه به عنوان معیارهای اصلی در هدایت طراحان و برنامه ریزان شهری در حوزه پدافندغیرعامل باید مورد توجه قرار گیرد، می توان با تغییر آن ها، آسیب پذیری و تلفات را در تهدیدات کاهش داد به شرح زیر مهمترین آن طبقه بندی می شود:

از آنجایی که اصلی ترین حوزه های شهرسازی سه حوزه فوق هستند سایر حوزه ها نظیر کاربری اراضی، آمایش سرزمین، طرح های شهرسازی و … به تفکیک زیرمجموعه این سه مورد قرار می گیرند.

بررسی مفهوم پدافندغیرعامل

پدافند غیرعامل مجموعه ساز و کارهایی است که به منظور افزایش توان دفاعی کشور در زمان بحران صورت می پذیرد و افزایش توان دفاعی باعث کاهش ریسک و آسیب های ناشی از تهدیدات به کشور می گردد. اقدامات و طرح های دفاعی با استفاده از ابزار و در حد امکان بدون نیاز به نیروی انسانی می باشد.
وجود سرمایه گذاری با حجم بالا و راه اندازی تاسیسات و ابزارهای اقتصادی و از همه مهم تر جمعیت زیادی که در شهرها ساکن هستند، در صورتی که با تهدید مواجه شوند به لحاظ جانی و مالی صدمات قابل توجهی را متحمل می شوند.

دفاع از سرمایه های مادی و غیرمادی کشور در برابر تهدیدات احتمالی و آمادگی در برابر آن ها، برنامه ریزان، تصمیم سازان و تصمیم گیران کشور را به بررسی ابعاد مختلف پدافند غیرعامل جهت حفظ دستاوردهای ملی واداشته است.

مفهوم پدافندغیرعامل از زمان های قدیم در تمامی حیطه ها به کار برده می شده به نحوی که می توان گفت که انسان از مخلوقات جهان هستی خصوصا جانداران دانش و هنر دفاع غیر عامل را آموخته است. سکونتگاه های روستایی و سپس شهری از فراز کوه ها به سوی دشت و به تدریج بعد از مهاجرت انسان های غارنشین پدیدار شدند. در سکونتگاه های اولیه ملاحظات دفاعی جایگاه ویژه ای داشته است. به ویژه در شکل گیری شهرها از زمان زندگی یکجانشینی تاکنون تابع شرایط معینی بوده است. از مهمترین شرایط می توان به موارد زیر اشاره کرد:

نمودار1: عوامل تاثیرگذار بر شکل گیری شهرها


 

شکل و نقشه شهر به طور همزمان تابعی از عوامل طبیعی و همچنین طرح استحکامات دفاعی آن بوده تا بدین ترتیب بالاترین درجه محافظت برای آن تامین شود. شکل و طرح استحکامات در بسیاری از موارد خود نیز از عوامل طبیعی توپوگرافی (مثلا لبه رودخانه) تبعیت می نموده است.

بررسی مفهوم شهرسازی

شهرسازی از طریق برنامه ریزی، طراحی و ساخت و ساز معبر، بنا و تنظیم فضا و فعالیت به منظور بهبود کیفیت زندگی ساکنان آن مداخله در مسائل مربوط به شهر می کند. آنچه که در شهرسازی به طور معمول انجام می‌گیرد، طراحی، تقویت و تنظیم فضا برای ایجاد توسعه‌ای موزون است. شهرسازی با استفاده از  ابزار و روش‌های خود تلاش می کند تا با طراحی و تفکر به شبکه معابر، کاربری اراضی، تراکم (نفر در واحد سطح)، محدوده‌ها و حریم‌ها نظم بخشد.

اصطلاح شهرسازی برای اولین بار با انتشار کتاب آلمانی «شهرسازی» توسط رینهارد بومستر در سال 1876 میلادی به کار گرفته شد. شهرسازی به مفهوم جدید آن در زبان انگلیسی از سال 1909 متداول شد و در فرانسه کلمه « اوربانیسم» از سال 1910 میلادی به بعد معمول شد. در ایران، با تشکیل شورای عالی شهرسازی و معماری در سال 1346، شهرسازی وارد امور اجرایی کشور گردید. 


از طرفی در حقیقت شهرساز یا طراح و برنامه ریزی شهری عبارت است جوامع زیستی که توسط دو پدیده محیط و انسان در کنار هم بوجود آورده اند. در واقع می توان گفت روشی که به توسعه و بسط عوامل فوق می پردازد تکنیک شهرسازی و بکار بستن آن در زمینه طراحی های محیط می باشد. شهرسازان بین انسان و محیط زیست رابطه ای منطقی ایجاد می کنند.

عده ای بر این عقیده اند که هنر شهرسازی هم زمان با پیدایش انسان، آغاز گشته است. نباید این نکته را فراموش کرد که به جز چند شهر که با مطالعه و از روی نقشه و طرح قبلی ساخته شده اند، شهرهای زیادی که دارای مشخصات شهر کامل بوده و از نظر جنبه های بشری متنوع و زیبا باشند، همگی بدون نقشه و طرح قبلی و به سادگی ایجاد شده اند. 

کاربرد پدافند غیرعامل در برنامه ریزی شهری

در صورتی که بخواهیم تعریفی کلی از برنامه ریزی داشته باشیم، می بایستی برنامه ریزی را عبارت از کوششی در جهت انتخاب بهترین برنامه ها در جهت رسیدن به هدف های مشخص بدانیم که ممکن است این کوشش ها و برنامه ها، تا مرحله نهایی هدف نیز پیش نرود، بلکه گام هایی در جهت رسیدن به آن باشد.

با توجه به اهمیت مولفه های پدافند غیرعامل و اثرات آن در کاهش خسارات و صدمات و بی اثر کردن تهدیدات برای انواع تاسیسات، تجهیزات و نیروی انسانی، و لزوم تداوم فعالیت فضاها و مجاری انطباق یافته شهری، می توان ارتباط هر یک از مراحل نظام برنامه ریزی با پدافند غیرعامل را مورد سنجش و بررسی قرار داد.

همچنین از آنجایی که در شرح خدمات طرح های شهری به مطالعات پدافند غیرعامل توجه کافی نشده است، کلیه مطالعات انجام پذیرفته بدون در نظر گرفتن پدافندغیرعامل و ملاحظات آن صورت گرفته، بدین لحاظ تهیه شرح خدمات مطالعات پدافند غیرعامل در برنامه های شهری و افزودن آن بعنوان بخشی از محورهای مطالعاتی تهیه کلیه طرح های آمایش سرزمین، کالبدی ملی و منطقه ای، طرح شهرستان، طرح مجموعه شهری، طرح جامع شهری، طرح تفصیلی و طرح های هادی شهری نقش قابل توجهی در کاهش آسیب پذیری شهرها در پی خواهد داشت. 

به کار بردن پدافند غیرعامل در مباحث مهم برنامه ریزی شهری مثل مکانیابی، کاربری اراضی و … به صورت جزئی تر از طرح های شهری نیز در افزایش توان دفاعی شهر بسیار موثر است از طرفی با توجه به نوپا بودن این دانش در کشور، کمک زیادی به شرکت های مهندسین مشاور شهرسازی و معماری که در حقیقت مسوولیت تهیه برنامه های شهری را بر عهده دارند می نماید.

همچنین با توجه به اینکه در برنامه ریزی شهری از مرحله موضوع شناسی، سیاستگذاری، تصمیم گیری و تهیه تا تصویب سازمان های اجرایی، وزارتخانه ها و نهادهای متعددی دخالت دارند، سازمان پدافندغیرعامل می باید نقش تعیین کننده ای در مراحل سیاست-گذاری، برنامه ریزی و اجرایی ملاحظات پدافندغیرعامل در فرآیند تهیه برنامه های شهری در ارتباط با این سازمان ها و وزارتخانه ها ایفا نماید.

کاربرد پدافندغیرعامل در طراحی شهری

طراحی شهری روابط پیچیده ای بین عناصر ساخته شده و ساخته نشده فضا است که این روابط به معنای روابط بین ساختمان ها، خیابان ها، میدان ها، پارک ها و آبراه ها و فضاهای دیگری که عرصه عمومی را تشکیل می دهند و الگوهای حرکت و فعالیت ناشی از آن که توسط انسان ساخته شده اند، دانست
طراحی شهری در مواقعی همزمان با برنامه ریزی شهری و در برخی موارد پس از آن بایستی مد نظر قرار گیرد در این میان یکسری اصول مربوط به پدافندغیرعامل هم در حیطه طراحی شهری بایستی لحاظ شود. در زیر نمونه هایی از کاربرد پدافندغیرعامل در طراحی شهری مطرح می گردد:   

 1- در مورد طراحی انواع بافت شهری می توان گفت بافت هر شهر در میزان مقاومت آن در برابر تهاجم نظامی و دیگر بلایای شهری موثر خواهد بود. به عنوان نمونه می توان گفت بافت منظم و نامنظم بسته به نوع تهدید، از آسیب پذیری متفاوتی برخوردارند.

2- در طراحی شبکه معابر شهری بایستی مقوله امنیت و دفاع از شهر مد نظر قرار گیرد. البته این مبحث از گذشته تا به امروز از نظر پدافندغیرعامل مورد توجه قرار گرفته به طوری که در گذشته معابر را باریک ایجاد می کردند که در صورت بروز جنگ سربازی اگر با اسب وارد کوچه شد نتواند دور زده و برگردد و به ناچار با دیدن عرض کوچه از ورود به آن مصرف شود. ایجاد کوچه های پیچ در پیچ هم یکی از روش های دفاعی در گذشته بوده است. ایجاد دسترسی های مخفی از زیرزمین خانه ها به یکدیگر و … که البته برخی از این موارد با توجه به اقلیم قرارگیری، قابلیت استفاده در شهرسازی مدرن امروزی را داراست.


3- در نظر گرفتن فضاهای باز در لابه لای فضاهای فشرده شهری ایمن شدن شهرها در برابر برخی تهدیدات را افزایش می دهد. از طرفی در ساخت ساختمان ها می توان در بخش های گوناگون، فضاها و کنج هایی امن در حجم کلی آن با هدف پناه گرفتن موقت به وجود آورد مانند فرم های پلکانی یا در جایی مانند پارک های شهری برخی مبلمان ها را از جنس سنگ به دلیل مقاوم بودن آن در پناه گیری استفاده نمود.

کاربرد پدافندغیرعامل در مدیریت شهری

مدیریت، فرآیند هماهنگ نمودن منابع انسانی و مادی برای نیل به هدف سیستم است که این امر در قالب یک سازمان انجام می-شود و سه وظیفه اساسی برنامه ریزی، اجرا و کنترل فعالیت های سیستم را به عهده دارد. مدیریت در حقیقت استفاده بهینه از امکانات موجود در حداقل زمان است.
مدیریت را می توان علم و هنر سازماندهی و ایجاد هماهنگی در رهبری و کنترل فعالیت های دسته جمعی به منظور تامین اهداف مشترک و معین تعریف نمود. مدیریت شهری، فرآیندی اجتماعی برای مشارکت گروه های مختلف است. این مدیریت، گروه ها را در شبکه های مختلفی که منافع آن ها حکم می کند، قرار می دهد و توجه به منافع آن ها در جهت دهی ساختار شهر موثر می افتد. وسایل لازم برای دستیابی به اهداف و تعیین آزادی انتخاب ها، فرآیندی را باعث می گردد که مدیریت شهری به دنبال آن است. همچنین شهر در حیات مدنی از سه رکن اصلی شهروندی، کالبد شهر و مدیریت شهری تشکیل می شود. انسان بنا به مدنی الطبع بودن میل به شهروندی دارد و نیازمند حیات مدنی است و مدیریت شهری مکلف به ساماندهی و مدیریت کالبد شهر است. 


حوزه مدیریت شهری نسبت به برنامه ریزی و طراحی شهری کلی تر بوده مسائلی که در این حوزه می توان پدافندغیرعامل را به کار گرفت شامل آگاهی بخشی به مدیران در مورد ضرورت به کار بردن پدافندغیرعامل، برای تامین خدمات مورد نیاز شهروندان در مواقع بحرانی زیر ساخت های شهری مطمئن و ایمن را فراهم آوردن، تبیین شرح وظایف کلیه بخش ها جهت خدمات رسانی در شرایط بحرانی و انجام آموزش های لازم، امکان بهره مندی از ذخایر و منابع اضطراری پیش بینی شده در شرایط بحرانی و … می-باشد.

 

ملاحظات کاربرد پدافندغیرعامل در شهرسازی

همانطور که در مطالب فوق گفته شد هدف اصلی از اجرای طرح های پدافند غیر عامل در شهرسازی کاهش آسیب ها و تهدیدات برای جان و مال شهروندان و محافظت از زیرساخت و خدمات زیربنایی شهری است. یکی از عرصه هایی که می تواند نقش بسیار تعیین کننده ای در کاهش آسیب پذیری ها داشته باشد، برنامه ریزی شهری می باشد که خسارات و آسیب های فراوانی در این حوزه به علت عدم رعایت ملاحظات پدافندغیرعامل در طول جنگ تحمیلی بر شهرهای کشور وارد شده است. برنامه ریزی بهینه برای  کاربری زمین های شهری نقش مهمی در کاهش آسیب پذیری در برابر حوادث مختلف به ویژه تهدیدات نظامی دارد.

لذا رعایت همجواری ها و عدم وجود کاربری های خطرساز در مناطق مختلف شهری موجب کاهش اثرات تهدیدات مذکور می شود. به لحاظ مکان یابی مناسب نیز که همواره به عنوان اولین و مهمترین گام در فرآیند پدافندغیرعامل مطرح است، باید سعی نمود براساس محدودیت ها و قابلیت های مورد نیاز طرح نسبت به انتخاب مناطق مناسب اقدام نمود. مکان یابی مناسب یکی از روش های اساسی کاهش آسیب پذیری می باشد.

طراحی شهری نیز با توجه به اینکه در تمامی جنبه های شکل گیری یک سکونتگاه از نظر ساختار، بافت و فرم شهری و توجه به امنیت و ایمن بودن سکونتگاه و … دخیل می باشد، باید تمامی ملاحظات پدافندغیرعامل را در تک تک موارد ذکر شده به کار برد.

مسائلی که در حیطه مدیریت شهری امروزه شهرها با آن دست به گریبان هستند می تواند در امنیت و ایمنی شهرها نقش اساسی ایفا کند. مدیریت مطلوب می تواند شهرها را به سوی رشد فرا خواند و آسایش ساکنان آن را فراهم سازد و مدیریت نامطلوب، شهر را به سمت زوال هدایت کرده و نیازهای شهروندان را مرتفع نمی سازد. رعایت اصول و ملاحظات پدافند غیر عامل در مدیریت شهری ضمن افزایش پایداری شهرها در برابر مخاطرات، باعث کاهش آسیب پذیری ها می شود. 
پس از اینکه حیطه های کاربردی پدافندغیرعامل در شهرسازی مشخص شد لازم است مواردی را به عنوان راهکار اجرایی برای بیشتر کردن ارتباط بین این دو حوزه ارائه کرد:

منابع:

1.    اژدر، سوسن و دهقان منشادی، غلامرضا، «نگرشی بر اصول و مبانی معماری و شهرسازی»، انتشارات ستایش، تهران، 1389.
2.    بوالحسنی، عبدالله، «پدافند غیر عامل (معماری و طراحی شهری در ایران)»، معاونت پدافندغیرعامل قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیا (ص)، تهران، نشریه شماره 4، 1384.
3.    رحیمی، حسین، «درآمدی بر اصول و مبانی شهرسازی»، انتشارات پرهام نقش، تهران، 1389.
4.    شیعه، اسماعیل، «مقدمه ای بر مبانی برنامه ریزی شهری»، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، 1386.
5.    فرزام شاد، مصطفی، «ملاحظات طراحی فضاهای باز مسکونی با رویکرد پدافند غیر عامل»، اولین همایش علمی- پژوهشی شهرسازی و معماری با رویکرد پدافند غیرعامل، دانشگاه صنعتی مالک اشتر، تهران، اردیبهشت، 1390.
6.    لنگ، جان، «طراحی شهری گونه شناسی، رویه ها و طرح ها همراه با بیش از پنچاه مورد خاص»، ترجمه حسین بحرینی، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران، 1387.
7.    محمودزاده، امیر، «آشنایی با پدافند غیرعامل»، انتشارات علم آفرین، اصفهان، 1387.
8.    یالپانیان، علی، «مجموعه نکات و پرسش های طبقه بندی شده کنکور کارشناسی ارشد شهرسازی برنامه¬ریزی شهری و منطقه¬ای و طراحی شهری»، انتشارات سیمای دانش، تهران، 1387.
 

 

نوشته های مشابه
خروج از نسخه موبایل