چرا طرح های توسعه شهری در اجرا دچار مشکل می شوند؟

در این مطلب می خوانید: 

1- بررسی عدم موفقیت طرح های توسعه شهری در تهیه و اجرا

2- انواع طرح های توسعه شهری 

3- راهکارهای موفقیت طرح ها در تهیه و اجرا 

1-3- مشارکت مردم طرح ها را به واقعیت نزدیک می کند

2-3- برنامه ریزی مالی موفقیت طرح ها را تضمین می کند

4- راهکارها و پیشنهاداتی در جهت بهبود وضعیت طرح ها 

سرآغاز بهبود وضعیت فضایی- کالبدی شهرها انجام مطالعات و تهیه طرح های توسعه شهری است. احترام به اصول، ارزشها و معیارهای این طرح ها همچون مایه حیات و روح هویت بخش هر شهر خودنمایی می کند .به طوری که اولین پرسشی که در هر شرایط و موقعیتی پیش روی مدیران شهری قرار دارد برخورداری یا عدم برخورداری شهر از سند و طرح توسعه است. در واقع می توان گفت طرح توسعه، شناسنامه یا سند هویت هر شهر است و تولد، رشد و نمو، شکوفایی، موجودیت و موفقیت یا ناکامی شهر، بسته به میزان اجرا و پایبندی به ضوابط این سند است، موضوعی که متأسفانه به دلیل موانع اساسی و چالش های بنیادی علی رغم وجود طرح های توسعه شهری در بسیاری از شهرهای کشور فرصت رشد و شکوفایی پیدا نکرده و موجودیت شهر با تمام فضاهای خود نتوانسته در چارچوب این سند کامل خودنمایی کند و حتی فرصت اجرای اصول اولیه شهرسازی و معماری نیز برای آن فراهم نشده است. 

1- بررسی عدم موفقیت طرح های توسعه شهری در تهیه و اجرا

از شروع تهیه طرح های شهری در ایران حدود چهار دهه می گذرد. اما با وجود کسب تجارب فراوان تهیه کنندگان و مجریان امور شهری، در عمل به طرح های شهری نتوانستند در مسیر توسعه برنامه ریزی شده شهرها به رغم برخی جنبه های مثبت موفق باشند. یکی از اقداماتی که می تواند در جریان اصلاح روندهای نادرست و مشکلات طرح های جامع مورد توجه قرار گیرد، آسیب شناسی طرح های توسعه شهری است،  زیرا با نگاهی نقادانه به چگونگی تهیه، اجراء و محتوای طرح ها می توان مسائل و مشکلات را شناخت و راهکارهایی را برای جلوگیری از شدت یافتن مسائل تدارک دید.

توجه به این نکته نیز ضروری است که کل نظام مداخله در امور شهرها بر طرح های جامع متکی است. به عبارت دیگر اجزاء نظام یعنی قوانین و مقررات، تشکیلات و روش ها با این فرض شکل گرفته اند که طرح جامع ابزار قانونی و فنی مداخله در امور شهرهاست. بنابراین توجه به نوع اجرایی شدن این طرح ها و تاثیر آن ها در اداره امور شهر، ضرورت توجه به طرح های توسعه شهری ، شناخت و اصلاح نارسایی ها را دو برابر می کند. 

براین اساس این مطلب ابتدا به معرفی انواع طرح های توسعه شهری پرداخته سپس راهکارهایی را برای کمک به اجرا شدن این طرح ها در جهت توسعه شهری نموده و مواردی که در این راه تاثیر گذار هستند را مورد بررسی قرار می دهد. 

به طور کلی طرح های توسعه شهری در ایران و نیز در سایر نقاط جهان دارای کار کرد مناسب و مورد انتظار برنامه ریزان، مدیران شهری و مردم نبوده است و غالبا درصد بسیار کمی از پیشنهادهای کاربری اراضی آنها تحقق می یابد.  بنابراین می توان چنین عنوان کرد که از همان ابتدا تا کنون، روش تهیه طرح های جامع شهری در حین اجرا مورد نقد و بررسی کارشناسان و مجریان بوده و عده ای همواره اعتقاد دارند که طرح های تهیه شده در ایران از کارایی لازم برخوردار نیستند. 
عدم هماهنگی میان بخشی، سیستم یکطرفه تصمیم گیری، قطع شدن رابطه بین تهیه کننده و اجرا کننده طرح، عدم شناخت کافی از مناطق و محورهای توسعه  از جمله دلایل موردی به شمار می روند.  

رساله نگرشی بر الگوهای برنامه ریزی شهری در ایران، نواقص و مشکلات طرح های توسعه شهری در سه زمینه به صورت ذیل جمع بندی شده است: 
1- محتوای طرحها (عدم همخوانی با شرایط ایران، عدم توجه به امکانات تولید خدمات، مشخص نبودن سیاست های ملی و منطقه ای، عدم ارتباط میان مطالعات و طراحی، یکسان بودن شرح خدمات وغیره) 
2- روش بررسی و تصویب (عدم توجه کافی به روند بررسی و تصویب، تأکید در ارزشیابی کالبدی، عدم توجه کافی به امکانات اجرایی، فقدان یک نظام مدون در نظارت و عدم مشارکت شهروندان).
3- نارسایی و مشکلات اجرایی (عدم هماهنگی طرح های شهری با برنامه های عمرانی بخشی، کمبود کارکنان فنی و اجرایی)
در مطالعات طرح ارزیابی طرح های جامع شهری در ایران، نتایج اجرایی هفت طرح جامع شهری (رشت، بندرعباس، یزد، شیراز، اراک، مراغه و زاهدان) به طور موردی، ارزیابی و تجزیه و تحلیل شده است و نتایج نهایی این بررسی، حاکی از آن است که در مجموع این طرح ها نتوانسته اند عملا در جهت اهداف خود حرکت کنند. 

2-انواع طرح های توسعه شهری 

1-2- طرح جامع شهر 

طرح های جامع شهری برای اولین بار در برنامه سوم عمرانی قبل از انقلاب اسلامی مطرح شدند و در دوران برنامه چهارم و عمرانی برای ۲۰ شهر کشور طرح جامع تهیه شد. طرح جامع شهر عبارت است از طرح بلندمدتی که در آن نحوه استفاده از اراضی و منطقه بندی مربوط به حوزه های مسکونی، صنعتی، بازرگانی، اداری و کشاورزی و تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات شهری و نیازمندی های عمومی شهری، خطوط کلی ارتباطی و محل مراکز انتهای خط (ترمینال) و فرودگاه ها و بنادر و سطح لازم برای ایجاد تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات عمومی مناطق نوسازی، بهسازی و اولویت های مربوط به آنها تعیین می شود و ضوابط و مقررات مربوط به کلیه موارد فوق و همچنین ضوابط مربوط به حفظ بنا و نماهای تاریخی و مناظر طبیعی، تهیه و تنظیم می گردد. 

2-2- طرح تفصیلی 

عبارت است از طرحی که بر اساس معیارها و ضوابط کلی و طرح جامع شهر، نحوه استفاده از زمین های شهری در سطح محلات مختلف شهر و موقعیت و مساحت دقیق زمین برای هریک از آنها، وضع دقیق و تفصیلی شبکه عبور و مرور و میزان تراکم جمعیت و تراکم ساختمانی در واحدهای شهری، اولویت های مربوط به مناطق بهسازی، نوسازی و توسعه و حل مشکلات شهری و موقعیت کلیه عوامل مختلف شهری در آن تعیین می شود و نقشه ها و مشخصات مربوط به مالکیت بر اساس مدارک ثبتی تهیه و تنظیم می گردد. 

3-2- طرح هادی شهری

عبارت است از طرحی که در آن برای گسترش آتی شهر و نحوه استفاده از زمین های شهری برای عملکردهای مختلف به منظور حل مشکلات حاد و فوری شهر و ارائه راه حل های کوتاه مدت و مناسب برای شهرهایی که دارای طرح جامع نمی باشد، تهیه می شود طرح های هادی شهری دارای سابقه طولانی تری نسبت به طرح جامع می باشند، به طوری که از سال ۱۳۳۴ به صورت طرح های گذر بندی و شبکه بندی برای شهرها توسط وزارت کشور و با استفاده از خدمات برخی از کارشناسان شهرسازی آمریکایی و آلمانی تهیه می شدند. از سال ۱۳۵۳ با تصویب قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی جنبه قانونی یافته و برای شهرهایی که فاقد طرح جامع می باشند، تهیه شده است.

4-2- طرح آماده سازی زمین

 آماده سازی زمین برای سکونت، فعالیتی جدید در شهر سازی ایران است که از سال ۱۳۶۴ در ایران معمول شده است. آماده سازی زمین در حقیقت شهر سازی اجرایی است، یعنی آنچه در طرح های جامع و تفصیلی برای شهر و شهر نشینان اندیشیده و تدوین شده است باید در آماده سازی زمین به مرحله اجرا درآید. آماده سازی زمین، مجموعه فعالیت هایی است هماهنگ و ضروری در اراضی متعلق به سازمان زمین شهری که به منظور ایجاد امکان بهره برداری از اراضی، به منظور احداث واحدهای مسکونی و تأسیسات وابسته به آنها و رفع نیازمندی های عمومی صورت می گیرد و شامل تسطیح زمین، ایجاد شبکه های عبور و مرور، شبکه های آبرسانی و فاضلاب، برق، مخابرات و غیره می باشد.

5-2- طرح جامع شهرستان 

این طرح به منظور تدوین سیاست ها و ارائه راهبردها در زمینه هدایت و کنترل توسعه و استقرار مطلوب مراکز فعالیت، مناطق حفاظتی و همچنین توزیع متناسب خدمات برای ساکنان شهرها و روستاها در یک یا چند شهرستان که از نظر ویژگی های طبیعی و جغرافیایی همگن و از نظر اقتصادی، اجتماعی و کالبدی دارای ارتباطات فعال متقابل باشند، تهیه می شود.

6-2- طرح های بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده

طرح های بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده، در نخستین سال های شروع اصلاحات فیزیکی و مداخلات در بافت های قدیمی شهرها در دوره رضاخانی مطرح گشتند که عمدتا با هدف پاک کردن محلات مرکزی شهر و ساختن واحدهای مسکونی جدید مطابق یک طرح جامع طراحی شدند. با گذشت زمان و به دلیل عدم اجرای طرح های فوق الذکر و بروز مشکلاتی در شهرها، دیدگاه حکومت و متخصصان شهر سازی کشور در خصوص بهسازی بافتهای فرسوده با تغییراتی همراه شد. در اوایل دهه ۶۰، طرح های روان بخشی مطرح شدند که عمدتا در آنها ایجاد دسترسی مناسب به بافت ها منتظر بود، پس از آن به عملکرد بافت ها توجه بیشتری شد سپس مرمت و احیاء و پس از آن بافت قدیم تأکید ویژه ای یافت تا اینکه در سال ۱۳۷۳ با تصویب برنامه پنج ساله دوم و تأمین اعتبار برای طرح های بافت های مسأله دار شهری، طرح های بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده به شکل جدید تری طرح گشتند.

7-2- طرح جامع سرزمین 

طرحی است که شامل استفاده از سرزمین در قالب هدف ها و خط مشی های ملی و اقتصادی از طریق بررسی امکانات و منابع و مراکز جمعیت شهری و روستایی کشور و حدود و توسعه و گسترش شهرها و شهرکهای فعلی و آینده و قطب های صنعتی و کشاورزی و مراکز جهانگردی خدماتی بوده و در اجرای برنامه های عمرانی بخش های عمومی و خصوصی، ایجاد نظم و هماهنگی می کند.

8-2- طرح های کالبدی ملی و منطقه ای

طرح های کالبدی ملی و منطقه ای با هدف مکان یابی برای گسترش آینده شهرهای موجود و ایجاد شهرها و شهرک های جدید پیشنهاد شبکه شهری آینده کشور یعنی اندازه شهر چگونگی استقرار آنها در پهنه کشور و سلسله مراتب میان شهرها به منظور تسهیل و مدیریت سرزمین و امر خدمات رسانی به مردم و پیشنهاد چهارچوب مقررات ساخت و ساز در کاربردهای مجاز زمین های سراسر کشور تهیه می شود.

3- راهکارهای موفقیت طرح ها در تهیه و اجرا 

1-3- مشارکت مردم طرح ها را به واقعیت نزدیک می کند

مشارکت مردم در روند تهیه و اجرای طرح های توسعه شهری ضامن موفقیت طرح ها است، اما مشارکت مردم و دخالت آنان در مراحل مختلف تهیه، بررسی و اجرای طرح ها در حال حاضر در کشور ما به حداقل اطلاع رسانی محدود می شود . یکی از مهم ترین فواید مشارکت شهروندان علاوه بر اطلاع رسانی، دریافت نظرها و پیشنهادهای آنها در جهت ارتقاء طرح ها، نزدیک تر شدن طرح ها به واقعیت و بالا رفتن ضمانت اجرایی آنها است. از آن جایی که طرح های توسعه رایج به دلیل عدم توجه به نیازهای شهروندان به تدریج از کاربرد مناسب خود دور می شوند و از حمایت مردمی در پیشبرد اجرای طرح محروم می گردند از این رو مشارکت مردم در روند تهیه طرح ها امر ضروری به نظر می رسد . 
واقعیت آن است که طرح های شهری در عمل نتوانستند خواسته های شهروندان و مدیران شهری را برآورده نمایند اگرچه این طرح ها برای برخی مالکین بخت و اقبال در پی داشته اند و به یکباره املاک آنان را چند برابر نموده اند اما از سوی دیگر برای برخی دیگر نتیجه ای جز سردرگمی و بلاتکلیفی و نارضایتی نداشته است. 
علاوه بر این امر طرح های شهری نتوانسته اند در پایان مدت اعتباری خود به افق های ترسیم شده دست پیدا نمایند به عبارت دیگر اهداف مورد نظر تهیه کنندگان طرح در ارتباط با ایجاد فضاهای عمومی و مورد نیاز شهر، سطوح قابل اشغال، تراکم و کاربری، تعریض معابر، حفظ محدوده شهر و غیره، محقق نگردیده است. 
طرح های شهری بایستی نمایه ای از شهر مورد نظر شهروندان باشد. به عبارت دیگر همان گونه که مهندس ساختمان سلیقه و خواست مالک را در ایجاد ساختمان مورد توجه قرار می دهد، طراحان شهر نیز بایستی بر اساس خواست همه شهروندان، نقشه شهر مورد نظر ایشان را ترسیم نمایند. بنابراین در مرحله تهیه طرح های شهری بایستی سهم بهره برداران شهر را در نظر گرفت و روش تهیه طرح در اتاق های بسته را کنار گذاشت. 
طبق تجارت جهانی می توان عرصه های مشارکت در امور شهرها را به چهار گروه تقسیم کرد:

مشارکت باعث افزایش ادرا ک شهروندان و افزایش میزان انعطاف پذیری آنها در انجام طرح های شهری می شود. به عبارت دیگر با مشارکت عمومی مردم، فرایند تدوین سیاست ها، هدف ها و طرح های مؤثر در محیط زندگی به طور مستقیم انجام می گیرد. 

2-3- برنامه ریزی مالی موفقیت طرح ها را تضمین می کند

هر طرح توسعه ی شهری، برای این که به اجرا در آید، باید دارای برنامه مالی باشد. به این معنی که یکی از ضروریات اجرای طرح ها، انطباق آنها با فعالیتهای اقتصادی و توانمندیهای اقتصادی شهر است. تهیه برنامه ی مالی طرح های توسعه ی شهری و حل مسائل اقتصادی طرح ها در چرخه فعالیتهای اقتصادی شهر از جمله مواردی است که تضمین کننده قابلیت اجرایی طرح هاست، در واقع برآورد دقیق درآمدها و هزینه های طرح و تنظیم برنامه مالی آنها، مبنای تنظیم بودجه سالانه قرار می گیرد. البته منابع مالی محدود به بودجه شهرداری نمی باشد، بلکه تمامی منابع مالی راکد و فعال که تحت تسلط عوامل مؤثر در شهر قرار دارد را در بر می گیرد. 

منابع درآمد شهرداری ها از مهمترین ابزار و روش های تأمین منابع مالی جهت اجرای طرح های توسعه شهری و منطقه ای در ایران است. از بدو تأسیس شهرداری ها در ایران، منابع عمده درآمد از محل عوارض و مالیات بر درآمد بوده است. که در سال های بعد، کمک های دولتی، واگذاری اراضی بایر به شهرداری ها، وام و تسهیلات بانکی و غیره هم در زمره این منابع قرار گرفته اند.
مرکز آمار ایران در بررسی درآمدها و هزینه های شهرداری های کشور، درآمد شهرداری ها را در شش طبقه دسته بندی می نماید

طراحی ابزارهای متنوع تأمین مالی مورد تأیید قواعد حقوقی اسلام که در راستای تنوع بخشیدن به ابزارهای مالی و ثبات در منابع درآمدی شهرداری ها در ایران می باشد، از نیازهای اساسی این سازمان ها به شمار می آید. انجام اقدامات اساسی در رابطه با اصلاح بافت فیزیکی اکثر شهرها به ویژه بافت قدیمی آنها، برطرف نمودن نارسایی های معابر، مشکلات ترافیکی، کمبود تأسیسات و تجهیزات شهری، اصلاح سیستم های حمل و نقل درون شهری، توسعه فضای سبز، مقابله ی اساسی با آلودگی هوا و اجرای طرح های زیربنایی در زمینه ایمن سازی شهرها در مقابل بلایای طبیعی، همگی مستلزم تأمین منابع درآمدی کافی، مطمئن و پایدار است. این امر عملا در چارچوب انواع تعرفه های عوارض و درآمدهای فعلی امکان پذیر نیست. در طرف مقابل شرایط اقتصادی و درآمدی خانوارهای شهری، حداقل در برخی از مناطق و محلات، امکان افزایش این گونه عوارض و عواید را محدود می سازد. 
در زمینه نارسایی های مالی بیشترین انتقادها در عدم بهره برداری و استفاده مناسب از فرصت هایی است که در حوزه ارائه خدمات بخش عمومی وجود دارند. در این زمینه راهکار مناسب، شناسایی و تهیه برنامه ای جامع از طریق بازبینی تجربیات موفق سایر کلان شهرهای دنیا در جهت کسب درآمد از مدیریت پسماندها، زیباسازی، فضای سبز و غیره و همچنین هدایت و ایجاد مشوق هایی برای بخش خصوصی در استفاده از این فرصت های تلف شده می باشد. از دیگر راه کارها می توان به، به روز کردن تعرفه های خدمات شهری و تعیین قیمت عادلانه در جهت هدفمند کردن بهره گیری از خدمات شهری است، سعی در به تصویب رساندن جریمه هایی که بتواند زیان های ناشی از ناهنجاری های برخی از شهروندان که سعی در اتلاف انرژی و هزینه های خدمات شهری را دارند را جبران نماید، نیز از دیگر راهکارهای اجرایی در این زمینه می باشند.


همان طور که ذکر شد، یکی از علل نا کارآمدی طرح های شهری فقدان منابع مالی مناسب و قانونی است. تملک املاک و اراضی اشخاص و تحصیل زمین که لازمه اجرای طرح های شهری است بدون وجود اعتبار و پرداخت وجه امکان پذیر نیست. به آن دلیل است که مالکین مدت ها از اعمال حق مالکیت خود محروم می شوند و دستگاه های تملک کننده نیز قادر به اجرای طرح های خود نیستند. 
واقعیت این است که قوانین موجود حقوق مالکین را به نحو مطلوبی تأمین کرده اند، بنابراین پس از گذشت مدت زمان معینی مالک می تواند در ملک خود احداث بنا نماید. این امر موجب می شود که قسمتی از طرح مصوب عقیم گردد. در این رابطه به نظر می رسد بایستی در متن طرح های شهری منابع مالی آن نیز در نظر گرفته شود و قوانین موجود در ارتباط با زمین شهر اصلاح گردد. به گونه ای که در شهرها زمین در اختیار شهرداری ها قرار گیرد و جنبه محلی آن بر جنبه ملی برتری یابد. 
علاوه بر این در تهیه طرح های شهری نباید از تأثیر نقاط پیرامونی شهرهای اطراف غافل ماند و طرح شهر را مجزا از اطراف آن در نظر گرفت. چنین نگرش انتزاعی موجب غیر واقعی شدن طرح می گردد . در مرحله اجرایی طرح های شهری مجددأ مشکل منابع مالی چهره نمایی می کند، بعضأ دستگاه های تملک کننده به دلیل ناتوانی مالی با اخذ وجوهی از مالکین، مراتب موافقت خروج را از طرح مصوب اعلام می کنند و شهرداری ها خود را توانا در صدور پروانه ساختمان می بینند، طریق نادرستی که با ماده پنج قانون تأسیس شورای عالی شهرسازی و معماری سازگاری ندارد و عملا موجب محرومیت شهر از برخی فضاهای مورد نیاز می شود. طولانی شدن مدت زمان اجرای طرح ها و بلاتکلیفی مالکینی که املاکشان مشمول طرح های مصوب شهری قرار دارد و اقدام شهرداری ها به اعطای مجوز تراکم یا تغییر کاربری در قبال املاک واقع در طرح که بعضا با ضوابط اجرایی طرح نیز مطابقت ندارد مشکل دیگر اجرای طرح های شهری است.

4- راهکارها و پیشنهاداتی در جهت بهبود وضعیت طرح ها 

درک تحولات و فرایندهای مربوط به شهر و شهرسازی نیازمند واقع گرائی در تدوین اهداف و برنامه ها در مقیاس ملی، منطقه ای و محلی، پرهیز از ارائه طرح های خیالی و آرمانی جهت هماهنگ کردن شهرنشینی با شهرسازی در کشور و جلو گیری از بروز ناهنجاری ها و نابسامانی ها در محیط شهری است. چرا که آنچه که تاکنون در کشور اتفاق افتاده تقدم شهرنشینی بر شهرسازی و دنباله روی طرح های شهری از فرایندهای شهرنشینی برای کاهش مشکلات بوده است.
 بر این اساس به نظر می رسد راهکارهای زیر می تواند در جهت بهبود برنامه ریزی ها برای محیط شهری موثر باشد

به عنوان مثال در جهت نظام برنامه ریزی غیر متمرکز در کشور می توان تمهیداتی اندیشید تا قوانین در سطح ملی به تصویب مراجع قانون گذاری برسد ولی در تهیه آیین نامه های اجرائی یا دستورالعمل ها، مراجع محلی مانند شورای شهر و شهرداری به دلیل داشتن اشراف به شرایط هر شهر، پیش نویس آیین نامه ها را تهیه و به مراجع مرکز ارسال کنند تا پس از کارشناسی و تقسیم بندی کشور از حیث مشترکات اقتصادی، اجتماعی و مانند آن آیین نامه های اجرائی با توجه به شرایط واقعی شهرها تهیه شوند.

مدیریت توسعه مناسب با همکاری و مشارکت مردم تنها در جایی می تواند صورت گیرد که هر شخصی کوچکترین تعلق یا مسئولیت برای زندگی خویش احساس می کند. در واقع مدیریت شهری برای رفع مشکلات و دستیابی به اهداف چاره ای جز مشارکت گسترده به ویژه در تصمیمات مهم ندارد. از این رو لازم است ملازمات سیاسی و حقوقی مربوط به مشارکت گسترده همگان فراهم شود. 
تمرکز زدائی یکی از ساز وکارهای زمینه ساز برای مشارکت است، زیرا موجب تحرک، مسئولیت پذیری و هم افزایی بیشتر برای تصمیم گیری و اجرای بهتر می شود.

علاوه بر همه موارد و راهکارهای ذکر شده در روند تهیه و اجرای این طرح ها باید برای بومی سازی آن ها بیش از پیش تلاش شود و به نوعی رنگ و بوی بومی به آن ها داده شود. جلب اعتماد دوطرفه بین شهرداری ها و مردم و همچنین رفع مشکلاتی که مدیریت شهری در این جریان با آن ها روبروست نیز موجب تحقق کامل این طرح ها خواهد شد. 

برای دانلود طرح های تفصیلی و جامع شهرهای سراسر ایران می توانید اینجا را کلیک کنید. 

در صورت داشتن هر گونه نظر، کامنت و یا سوال به مشاوره آنلاین مراجعه کنید.

 

منابع: 

برگرفته از مقاله « اتخاذ رویکردی نوین برای طرح های توسعه شهری» نوشته دکتر مصطفی عباس زادگان

مقاله « آسیب شناسی طرح های توسعه شهری در کشور» نوشته احمد پور احمد 

مقاله « بررسی عوامل موثر در  ناکارآمدی طرح های توسعه شهری در ایران» نوشته مسعود صفایی پور

وزارت مسکن و شهرسازی 
 

نوشته های مشابه
خروج از نسخه موبایل