کاوش‌های باستانی توسط باستان شناسان ایرانی و خارجی نشانگر این امر است که قدمت معماری ایرانی به هزاره پنجم پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد. البته این عدد در منابع مختلف، اختلاف دو تا سه هزار ساله دارد که موضوع بحث این مقاله نیست. در این مقاله از ویکی ساختمون به توضیحاتی در رابطه با ویژگی‌های معماری ایرانی و سبک‌های آن پرداخته شده است که از شما دعوت می‌شود در ادامه همراه آن باشید.
جایگاه معماری ایرانی در حال حاضر
معماری ایرانی در گذر زمان و با روی کار آمدن حکومت‌های مختلف و جنگ‌های ویرانگر تغییرات زیادی کرده است. متأسفانه در قرن معاصر این معماری با کم لطفی قانون گذاران و حکومت داران به حاشیه رانده شده است و تنها محدود به ساختمان‌های مشهور شده است. امروزه با نگاهی به فضای کلی شهرهای بزرگ تنها ساختمان‌هایی با نمای سنگی و سبک کلاسیک اروپایی و مدرن چشم بیننده را کور می‌کند. اسراف، زیاده خواهی، تجمل گرایی، عدم سازگاری با فرهنگ و معماری شهری این ساختمان‌ها را به نمای زوال فرهنگ و معماری بدل کرده است.
ویژگی معماری ایرانی چیست؟
از ویژگی‌های معماری ایرانی می‌توان به طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوان‌های بلند، ستون‌های کشیده و بالاخره تزیینات گوناگون که هریک در عین سادگی معرف شکوه معماری ایران هستند. با نگاهی به سازه‌های معماری ایرانی می‌توان به پرهیز از بیهودگی و تزیینات اضافی آن رسید. سادگی در سبک‌های مختلف معماری ایرانی به چشم می‌خورد که هم در دوران پیش اسلام و هم پس از آن دیده می‌شود.
همچنین درون‌گرایی با دیوارهای بلند و کاهش رابطه خانه‌ها و ساختمان‌های ایرانی از سایر خانه‌ها و بخش‌های شهر، محدود شدن ارتباط هر خانه توسط هشتی‌ها با محیط بیرون نمایان است. از ویژگی‌های بارز معماری اصیل ایرانی می‌توان به استفاده از مصالح در دسترس در ساخت ساختمان اشاره کرد. متریال مورد استفاده در هر منطقه از ایران متفاوت است که در سبک‌های مختلف معماری در طول سالیان نمود پیدا کرده است.
سبک‌های معماری ایرانی
به طورکلی سبک‌های معماری ایرانی به دو دوره پیش از اسلام و پس از اسلام تقسیم می‌شود که سبک‌های پارسی و پارتی پیش از اسلام و سبک‌های خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی پس از اسلام را شامل می‌شود. در ادامه به معرفی مختصر آن‌ها پرداخته شده است.
سبک پارسی و ویژگی‌های آن
سبک معماری پارسی از زمان هخامنشیان تا حمله اسکندر به ایران (از سده ششم تا سده چهارم پیش از میلاد)، رواج داشت. نام این سبک معماری از قوم پارس گرفته شده است. البته این سبک معماری پیش از دوره حکومت قوم پارس از زمان آریایی‌ها و بناهای به جا مانده از آن‌ها نیز وجود داشته است ولی در دوره حکومت پارسیان به اوج خود رسیده است.
از بناهای به جا مانده دوره پیش از پارسی می‌توان به تپه زاغه، تپه سیلک و زیگورات چغازنبیل نام برد، البته بعد از آن تمدن ماد در هگمتانه و سپس با ورود آریایی‌ها دوره پارسی شروع می‌شود که بنا به گفته‌های استاد پیرنیا ویژگی‌هایی همچون ساختمان سازی بر روی سکو، درون‌گرایی (به ویژه در تخت جمشید و شوش)، ارتباط دادن فضاهای فرعی (همچون آشپزخانه) با راه‌ها ی پنهانی به ساختمان اصلی، پی‌سازی با سنگ لاشه، نماسازی بیرونی با سنگ تراش و نماسازی درونی با کاشی لعاب‌دار و بهره گیری از پایه ستون و سرستون (آرایش سرستون با جزییات) دارد. از بناهای به جا مانده از سبک پارسی می‌توان به پاسارگاد، آرامگاه کوروش، کاخ شوش، تخت جمشید و آرامگاه‌های نقش رستم اشاره کرد.
سبک پارتی و ویژگی‌های آن
سبک پارتی پس از حمله اسکندر به ایران پدیدار شد و در حکومت‌های اشکانیان، ساسانیان، صدر اسلام و در برخی مناطق حتی بعد اسلام تا سده سوم و چهارم هجری نیز دنبال شده است.
ویژگی‌های سبک پارتی
- گوناگونی در طرح‌ها و بهره گیری از فضاهای مختلف
- جفت سازی در عبادتگاه‌ها و تالارها و کاخ‌های پذیرایی
- پاد جفت سازی در کاخ‌های مسکونی و خانه‌ها
- درون‌گرایی با بهره گیری از میانسرا یا حیاط
- شکوه و بلند ساختن ساختمان‌ها برای نشان دادن شکوه و عظمت
- بهره گیری از سقف‌های خمیده و گنبدی
- پی‌سازی با سنگ لاشه
- کنج سازی چوبی
- گچ بری با خطوط شکسته و خمیده
- بهره گیری از کنگره و کور درها (پنجره نما و در نما) در نمای ساختمان
بناهای به‌جای مانده از سبک پارتی نیز عبادتگاه آناهیتا در کنگاور، کاخ الحضر، مجموعه نسا، کاخ آشور، کوه خواجه، بازه هور، آتشکده فیروز آباد، طاق کسری، بیشابور، کاخ سروستان و کاخ قصر شیرین هستند.
سبك خراسانی
همانطور که گفته شد از شش شیوه معماری ایران، دو شیوه پارسی و پارتی از پیش از اسلام و چهار شیوه خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی بعد از اسلام هستند. سبک خراسانی، در سده نخست هجری شروع شد و تا سده چهارم هجری ادامه یافت (دوران حکومت صفاریان، طاهریان، غزنویان و …).
آنچه درباره فرهنگ این زمان پیداست، این است که دگرگونی‌های فرهنگی، بیشتر در خراسان رخ می‌دهد و از آنجا به شهرهای چون دامغان و یزد و… رسیده است. از ویژگی‌های سبک خراسانی از نظر اساتید معماری ایرانی ، الگو گرفتن از باورهای اسلامی است که در پی آن ساختمان‌ها مردمی شدند؛ از لحاظ فن ساختمان سازی (نیارش)، معماری شیوه خراسانی با شیوه پارتی تفاوتی ندارد. ساخت‌مایه، همان (مصالح بوم آورد یا در دسترس منطقه) بوده است، به طور مثال مسجد جامع فهرج دارای دیواره‌های چینه‌ای از گِل فهرج و ستون‌ها از خشت است.
در سبک خراسانی با توجه به نزدیکی که به سبک پارتی دارد و با ورود اسلام جایگاه ارزشمندی برای مساجد در نظر گرفته شد و کمابیش دخالت‌هایی از معماری عبادتگاه‌های پارتی در مساجد هم دیده می‌شود. از بناهای بجای مانده از سبک خراسانی نیز می‌توان به مسجد مدینه، مسجد جامع فهرج، تاریخانه دامغان، مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع نائین و مسجد جامع نی‌ریز اشاره کرد.
سبک رازی و ویژگی‌های بارز آن
سبک معماری رازی، چهارمین سبک معماری ایرانی است که از زمان حکومت آل زیاد شروع و تا زمان حکومت آل‌بویه، سلجوقی، اتابکان و خوارزم شاهیان ادامه پیدا می‌کند. این سبک همه ویژگی‌های خوب سبک‌های پیشین را دارا است؛ در واقع در این سبک نغز کاری سبک پارسی، شکوه سبک پارتی و ریزه کاری سبک خراسانی را به صورت یکجا به نمایش می‌گذارد. نقطه آغاز سبک رازی اگرچه از شمال ایران بوده اما در شهر ری جان گرفته و بهترین سازه‌ها در آن بنا شده است اما متأسفانه در پی غارت محمود غزنوی بیشتر آن‌ها از میان رفته است.
در سبک رازی ساختمان‌های با کاربری‌های گوناگون پدید آمدند، آرامگاه‌های برجی، مسجدهای داری شبستان ستون‌دار به مساجد چهار ایوانی تبدیل شد. (ایوان یکی از فضاهای بود که پیش از اسلام در معماری ایران ساخته شده بود و در این دوره مجدد بکار گرفته شد)، ساخت طاق و گنبد بسیار پیشرفت کرد، انواع نگاره با خطوط شکسته و مستقیم که بیشتر با آجر کار شده است و گچ‌بری‌های چشم نواز در معماری این دوره یافت می‌شود. از بناهای بجای مانده از سبک رازی می‌توان از مقبره امیر اسماعیل سامانی، گنبد قابوس، برج‌های خرقان، مسجد جامع اصفهان، رباط شرف، مسجد جامع زواره، مسجد جامع اردستان و گنبد سرخه مراغه نام برد.
سبک آذری
سبک آذری به دو دوره، نخست از زمان هولاکو و پایتخت شدن مراغه و دوره دوم آن از زمان تیمور و پایتختی سمرقند تقسیم می‌شود. این سبک پس از حمله مغول و با نیاز شدید به ساخت ساختمان‌های ویران شده دیده می‌شد از این رو شتابی در روند ساختمان سازی گرفته شد، به همین دلیل به بهره گیری از عناصر یکسان مانند کاربندی در سازه روی آوردند.
ویژگی‌های سبک آذری
- بهره گیری بیشتر از هندسه در طراحی معماری
- ساخت ساختمان‌هایی با اندازه‌های بسیار بزرگ همچون گنبد سلطانیه که در سبک پیشین مانند نداشت.
- اجرای آجرکاری نما همراه با سفت‌کاری (در سبک‌های پیشین نخست ساختمان با خشت یا آجر و سنگ بدون نما سفت‌کاری، سپس نماسازی به آن افزوده می‌شد در واقع نماسازی از خود بنا جدا بوده است).
- استفاده تدریجی از کاشی (سفال لعاب‌دار) به جای آجر
- بکار گرفتن کاشی تراش یا مُعرق و کاشی هفت رنگ
بناهای بجای مانده از سبک آذری هم مقبره سلطانیه، مسجد علیشاه تبریز، مسجد جامع ورامین، مسجد جامع یزد، خانقاه شیخ عبدالصمد نطنز، مسجد گوهر شاد، مسجد غیاثیه خرگرد، مسجد میرچخماق، مسجد بی‌بی خانم سمرقند، گور امیر سمرقند، مسجد کبود تبریز و منارجنبان هستند.
سبک اصفهانی
به طورکلی معماری بومی آذربایجان پدید آورنده سه سبک معماری ایرانی رازی، آذری و اصفهانی بوده؛ پس خاستگاه این سبک اصفهانی، شهر اصفهان نبوده ولی در آنجا رشد یافته و به درجه اعلا رسیده است. از نظر استاد پیرنیا سبک اصفهانی آخرین سبک معماری ایرانی است که در نوشته‌های غربی به شیوه صفوی، افشاری، زند و قاجار یاد شده‌اند. رواج سبک اصفهانی (صفویان، افشاریه، زندیه و قاجاریه) از اول قرن دهم تا اواسط دوره قاجاریه دیده می‌شود.
از خصوصیات سبک اصفهان نیز می‌توان به ساده شدن طرح‌ها در بیشتر ساختمان‌ها، فضاها یا چهار پهلو (مربع یا مستطیل)، هندسه ساده، شکل و خط‌های شکسته بیشتر بکار رفته است، پیش آمدگی و پس رفتگی در ساختمان کمتر می‌شود، ولی از این شیوه به بعد ساخت گوشه‌های پخ در ساختمان رواج بیشتری پیدا کرد، سادگی طرح در بناها هم آشکار می‌شود و در کل کیفیت ساختمان سازی اُفت می‌کند.
از جمله بناهای بجای مانده از سبک اصفهانی هم مسجد امام اصفهان، مسجد شیخ لطف الله، مدرسه خان شیراز، مجموعه گنجعلی خان، مسجد حکیم، چهل‌ستون، هشت بهشت، مدرسه چهار باغ اصفهان، مدرسه امام سلطانی، مدرسه آقا برزگ کاشان، عالی قاپو و مسجد آقا بزرگ هستند.
سخن آخر
میانه حکومت قاجاریان و آشنایی بیشتر با تمدن غرب، شیفتگی در دل پادشاهان و حکومت داران آن دوره نسبت به تمدن غرب شکل گرفت که آثار آن در ساخت‌وسازهای حال حاضر کشور نیز دیده می‌شود. متأسفانه در دوران پیش از انقلاب و پس آن نیز این روند رشد صعودی به خود گرفته است و نشانه‌های کمی از حضور معماری ایرانی در سازه‌های معاصر دیده می‌شود.
