مسجد جامع اصفهان؛ نگین فراموش شده ی معماری ایران

 مسجد جامع یا مسجد عتیق اصفهان، مسجدی با 20000 متر مربع وسعت واقع در شمال میدان کهنه ی اصفهان است. این مسجد چهار ایوانی که گمان می رود شالوده ی آن بر روی یک بنای ساسانی گذاشته شده باشد، در طول دوازده قرن ذره ذره رشد کرده است و در این روند تکامل انواع سبک ها و شیوه های معماری ایرانی را در خود جای داده است.

این بنای حیرت انگیز نام گنجینه ی معماری ایران را یدک می کشد و به مثابه موزه ای است که علاقه مندان به معماری می توانند در آن روند رشد معماری ایرانی را مشاهده کنند. مسجد جامع اصفهان را بسیاری از بزرگان معماری ایران، و ایران دوستان غربی و شرقی ستوده اند.

مسجد جامع یکی از دو اثر ثبت شده ی میراث جهانی یونسکو در اصفهان است و چندی است به همین علت، بودجه و توجهات به سمت آن سرازیر شده است. اما حقیقتا باید چه کرد تا این مسجد آنگونه که لایق آن است شناخته شود؟

مسجد جامع اصفهان و نمو معماری در ایران

مسجد جامع اصفهان متعلق به دوره یا سبک خاصی نیست. این مسجد در گذر زمان، از قرون اولیه ی اسلام تا به حال در حال توسعه و تکمیل بوده و در این سیر تکامل تاثیرات دوره ها و شیوه های معماری متفاوتی را بر خود دیده است.

ساختمان اولیه ی مسجد در قرن دوم هجری ساخته شد اما تنها پس از گذشت یک قرن به منظور گسترش ابعاد و تصحیح زاویه ی قبله، تخریب و بازسازی شد. سپس در قرن چهارم هجری در دوره ی آل بویه تغییراتی بر روی آن اعمال شد.

در دوران سلجوقیه در قرن پنجم و ششم هجری بیشترین ساخت و ساز ها در مسجد صورت پذیرفت و شمایل کنونی مسجد جامع اصفهان شکل گرفت. در این دوره دو گنبد در جنوب و شمال مسجد ساخته شدند که از لحاظ زیبایی در فرم بی نقص و بی نظیر هستند. همچنین با ساخت چهار ایوان در اطراف، این مسجد به یکی از پیشتازان مساجد چهار ایوانی مبدل شد.

در قرون بعدی نیز ایلخانان مغول سعی در اضافه کردن بخش هایی به مسجد داشتند که در دوران سلطان محمد خدابنده شبستان هایی اضافه و بازسازی شد. محراب زیبایی از این زمان به جا مانده است که به محراب اولجایتو معروف است. در دوره ی صفویه نیز بهسازی ها و دخل و تصرف هایی انجام شد که کاشیکاری های صحن مسجد و ساخت چند شبستان از این دست بوده است.

اهمیت گردشگری مسجد جامع

باید گفت مسجد جامع اصفهان پا به پای معماری ایران رشد کرده است و با گشت زدن در آن می توان سیری در تاریخ فرهنگ و هنر ایران داشت.آثار ارزشمند به جا مانده از قرون گذشته این مسجد را به کلکسیونی از محراب ها، کاشی کاری ها، کتیبه ها، سنگاب ها، منبرهای منبت کاری شده و تزئینات معماری مبدل کرده است.

این مسجد برای کسانی که کوچکترین علاقه ای به معماری ایرانی دارند مانند بهشتی است که ساعت ها می توانند در آن گشت بزنند و هر لحظه با عنصر جدیدی از معماری ایرانی غافلگیر شوند. دوستداران و متخصصان زمینه های مربوط به معماری حاضرند به هر قیمت، فرصتی داشته باشند تا در فضایی مانند آنچه مسجد جامع دارد ساعتی را به مشاهده و مطالعه ی عینی سبک ها و تکنیک های معماری بپردازند و با عکاسی و یا ترسیم دست آزاد برای خود قدری وقت بگذرانند.

مسجد جامع این قابلیت را دارد که مرکزی برای تجمع گروه های متخصص باشد و از این لحاظ یک مرکز گردشگری تخصصی به شمار می رود. اینجا می تواند محلی باشد برای آموزش های میدانی و ورکشاپ های آموزشی معماری و یا جایی برای اردو های علمی در سطوح مختلف که برای دانشجویان و اساتید در رشته های مرتبط امکان پژوهش را فراهم کند.

با فراهم کردن دوره های علمی و تمهید امکانات آموزشی و پیش بینی شرایط بازدید خاص برای دانشجویان، پژوهشگران و اساتید معماری، مسجد جامع اصفهان مبدل به آکادمی میدانی معماری ایرانی خواهد شد. در این راستا می توان با برنامه ریزی طرح هایی، مسیر بازدید های تخصصی و عمومی را در این مکان از یکدیگر مجزا کرد و یا حتی با اخذ هزینه ای بیشتر اقدام به صدور آنی مجوزهای لازم جهت ترسیم با تخته شاسی، تصویربرداری با سه پایه، ورود به فضاهای خاص نظیر طبقات بالا و پشت بام، نقشه برداری های دستی و یا با ابزار و … ( که همگی در اماکن تحت نظر میراث فرهنگی بدون مجوز و یا معرفی نامه ممنوع اند) نمود تا این مکان ارزشمند بتواند مقصدی برای سفرهای علمی پربار و گاهاً گران قیمت باشد.

موقعیت و وضعیت کنونی مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان در میان یکی از قدیمی ترین محله های شهر اصفهان واقع شده است. این بنای دیدنی بر خلاف بسیاری از ابنیه ی تاریخی شهر اصفهان در میان آشفته بازاری از بافت های فرسوده و کوچه پس کوچه های نامرتب قرار دارد و در اطراف آن دنیایی از زشتی های بصری ناخواسته ی شهری دیده می شود.

 روزگاری در جنوب این مسجد میدان بزرگی قرار داشت که هسته ی مرکزی شهر اصفهان به شمار می رفت اما پس از ساخت میدان نقش جهان در دوره ی صفویه از رونق خود افتاد و سپس به مرور زمان داخل میدان ساخت و ساز هایی صورت گرفت که بافت کلی منطقه را به هم زد.

خوشبختانه در دهه های اخیر این میدان مجددا بازسازی شد و با تخریب بنا های قدیمی و احیای بازارچه های اطراف میدان، یک فضای شهری مناسب برای مردم محلات اطراف به وجود آمد. این میدان که امروزه میدان کهنه، میدان عتیق و همچنین میدان امام علی (ع) خوانده می شود می تواند آغاز گری طرح های بزرگتری برای مرمت، احیا و اصلاح محلات قدیمی اصفهان باشد. این اصلاحات از اهمیت بالایی برخوردارند زیرا لازمه ی شناساندن یک سایت تاریخی به گردشگران، وجود زیرساخت های لازم شهری و امکانات رفاهی توریستی است.

امروزه مسجد جامع اصفهان همچنان در فضای ناخوشایندی به سر می برد و در هرج و مرج بازارچه ها و دستفروشان لباس دست دوم به سختی نفس می کشد، دسترسی نامناسب به این محل و دوری از آثار مشهور صفوی نیز مزید بر علت شده اند تا پای گردشگران عامی از صحن و ایوان های این مسجد کوتاه شود.

چه باید کرد؟

 مسجد جامع اصفهان نگین خفته ی گردشگری اصفهان، موزه ی معماری ایرانی و بزرگترین مسجد جامع ایران است. این مسجد علاوه بر آنکه با حفظ کاربری خود نمایشگاه زندگی سنتی مردم اصفهان است، جاذبه ی فوق العاده ای در جذب گردشگر داخلی و خارجی دارد. این گردشگران ممکن است بازدید کننده های عامی باشند و یا پژوهشگران و متخصصان حرفه ای باشند و باید متناسب با نوع مخاطبان و علاقه مندان احتمالی به این بنا، تبلیغات و اطلاع رسانی های مؤثری صورت پذیرد.

آشفتگی محلات اطراف و کمبود امکانات و زیرساخت های شهری در اطراف مسجد از دیگر مشکلات شاخص بر سر راه توریستی شدن این بنا است. امکاناتی همچون مسیر های گردشگری، پارکینگ ها، غذاخوری ها و رستوران ها، فضا های پلازای شهری و … می توانند این جاذبه ی گردشگری را متحول کنند.

گرچه در سالهای اخیر به این نقطه از شهر توجهات فراوانی شده است و در راستای مواردی که ذکر کردیم اقدامات گسترده ای انجام شده اما همچنان نیاز است مسئولین این حوزه اقداماتی دقیق و علمی و مبتنی بر مطالعات همه جانبه صورت پذیرد.