تدوین و تحلیل ادعا در پروژه های طرح و ساخت غیرصنعتی ایران

در بیشتر پروژه ها با سیستم های مختلف انجام پروژه، امکان بروز ادعاهایی از سوی طرفین، به خصوص پیمانکاران وجود دارد.اگرچه در هیچ پروژه ای نمی توان احتمال بروز این ادعاها را از میان برد، اما می توان با شناسایی علل و منشأ اصلی بروز ادعاها، تا حد زیادی از وقوع آنها در پروژه جلوگیری کرد.

تدوین و تحلیل ادعا در پروژه

در ارزیابی موفقیت طرح های عمرانی به عنوان یکی از مشخصه های توسعه اقتصادی هر کشور معمولاً از سه پارامتر اصلی زمان، هزینه و کیفیت استفاده می شود؛ با این حال ممکن است عوامل دیگری که به نظر نامرئی می رسند، نقش مهم و برجسته ای داشته باشند که یکی از این عوامل نامرئی ادعاها هستند
افزایش ادعاها در پروژه های ساخت با حصول اهداف اصلی سه گانه مدیریت پروژه (زمان، هزینه و کیفیت) رابطه معکوس داشته است؛ به طوری که افزایش ادعاها اثرهای منفی در سه متغیر مذکور ایجاد کرده است

از این رو با توجه به اینکه نیاز به بهره برداری سریعتر از طرح ها و به کارگیری از دانش و تجربه اجرایی پیمانکاران، موجب نیاز به استفاده از روش طرح و ساخت در اجرای پروژه ها شده است
و نیز با توجه به اینکه به دلیل سابقه کم اجرای این نوع پروژه ها، بروز ادعاها و اختلافات بین عوامل آن امری اجتناب ناپذیر خواهد بود، در این تحقیق به بررسی ادعاها در پروژه های اجرا شده با روش طرح و ساخت غیرصنعتی مد نظر بوده است

ادعاها در صنعت ساخت کشور رایج هستند. به نظر می رسد دلیل این امر، عدم درک دقیق پیچیدگی و فعل و انفعال بین متغیرهای ایجاد یک ادعا باشد.

تعریف ادعا

تعریف Claim به زبان ساده وقتی فردی حقیقی یا حقوقی وظایف خود را انجام نداده و کسی نسبت به این عدم انجام ایرادهایی را مطرح کرده باشد که به تبع آن حقوقی برایش ایجاد خواهد کرد و آن را مطالبه می کند. مطالبه و عنوان ساختن این حق را  Claim می نامیم
کلمه Claim که در این تحقیق و نیز سایر تحقیقات به عنوان معادل فارسی ادعا در نظر گرفته می شود، در فرهنگ واژگان نظام فنی و اجرایی کشور، مطالبه پیمانکار برای پرداخت اضافی، مطالبه خسارت درمقابل نقض پیمان، تمدید زمان اجرای کار و یا خواسته دیگر که به اعتقاد وی بر اساس پیمان استحقاق آن را دارد، تعریف شده است.

جایگاه Claim:در هر بند و مرحله از پیمان، در صورتی که وظایف محوله به درستی انجام نشود و یا با تعبیر و تفسیر دلخواه انجام شود،  Claim ایجاد می شود.در واقع هر دو طرف کارفرما و پیمانکار می توانند  Claim کنند.

ادعا چه زمانی مطرح می شود؟

اغلب پیمانکاران در انتهای پروژه Claim خود را مطرح می کنند. برای آماده بودن در ادعاهای احتمالی، طرفین باید از همان ابتدا مستندسازی کنند و البته بهتر است قبل از تصمیم گیری برای طرح ادعا موضوع را به عنوان اختلاف مطرح و حل و فصل کنیم و طبیعی است اگر حل و فصل نشد، ادعا مطرح می شود.

مثال های از موارد Claim که اغلب مطرح می شوند:

• عدم تأیید به موقع صورت وضعیت و ابلاغ آن
• عدم پرداخت به موقع مبلغ تأیید شده
• تأخیر به علت آماده نبودن یک جبهه کاری (زمین، پی، زیرسازی راه یا ساختمان، اجرای تأسیسات و…)
• عدم تأیید به موقع صورت جلسه ها و ابلاغ آن
• اشکال در نقشه ها یا تغییر آن ها و یا تأخیر در ابلاغ آن
• عدم پرداخت به میزان واقعی
• عدم توافق بر روی قیمت ها و کارهای جدید یا تغییرات

بحثی که در این میان مطرح می شود تفاوت اختلاف و ادعا می باشد.

اختلاف یا ادعا؟

همانطور  که قبلا عنوان شد اختلاف بیشتر در حین پیان مطرح می شود و ادعا در صورتیکه اختلاف حل و فصل نشود، به ادعا در انتهای پروژه تبدیل خواهد شد. نکته قابل ذکر این است که، عموماً وقتی ادعا مطرح می شود قبلاً اختلاف مطرح نبوده است. تفاوت هایی که می توان برای اختلاف و ادعا مطرح کرد شامل:

• claim مرحله بعد از اختلاف است.
• claim اختلافی است که بین دو طرف مطرح نشده است.
• اگر به اختلاف رسیدگی نشود، به claim منتهی می شود.
• بخشی از claim هایی که مطرح می شود به دلیل حل نشدن اختلاف در آن بخش است.

مواردی که باعث ایجاد اختلاف می شوند شامل ؟

• عدم انجام وظیفه از سوی طرفین
• انجام عمل خارج از وظایف
• انجام غلط وظیفه
• روشن نبودن قرارداد
• کامل و پاسخگو نبودن قرارداد
• خودمحوری در تعبیر و تفسیر

جهت حل اختلاف می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مذاکرات دوستانه
• میانجیگری
• مراجعه به کمیته یا هیأت حل اختلاف (کارشناسی)
• مراجعه به داور
• مراجعه به دادگاه

حال با بررسی اختلاف و ادعا می توان مزایایی را برای حل اختلاف برشمرد برای مثال

مواردی که برای جلوگیری از وقوع claim باید توسط کارفرما روشن شود:

• شفاف بودن وضعیت محل کار
• وضعیت جغرافیایی
• آب و هوا
• وضعیت اجتماعی و سیاسی منطقه
• مالکیت زمین
• مشروط و صوری نبودن مجوزها

بخشنامه 5090 برای محاسبه تأخیر در پرداخت های پیمان

با ارایه این بخشنامه در صورت تأخیر در پرداخت های صورت وضعیت ها و پیش پرداخت ها، مدتی که می بایست به آن اضافه شود، روشن می گردد.

با دقت در معیارهای پروژه های عمرانی، ادعاهای متعارفی که در قراردادهای پیمانکاری طرح می شود، به طور عمده در یکی از محورهای زیر خواهد بود:

ادعاهای متعارف در قراردادهای پیمانکاری

• ادعاهای مربوط به محدوه کار
• ادعاهای زمانی
• ادعاهای هزینه ای
• ادعاهای کیفی

ادعاهای مربوط به محدوده کار:

 ادعاهایی که در آن پیمانکار به دلیل اختلاف نظر درخصوص محدوده واقعی پروژه و اختلاف آن با زمان انعقاد قرارداد، ادعای تغییر در محدوده را می کند که به طور طبیعی به افزایش زمان و هزینه منتهی می شود، به عنوان مثال، ادعا درباره تغییر شرایط کارگاهی بعد از عقد قرارداد یکی از ادعاهای رایج این گروه است

ادعاهای زمانی:

این ادعاها، معمولاً با هدف تجدیدنظر در مدت زمان قرارداد مطرح می شوند.

ادعاهای هزینه ای:

ادعاهایی که در آن پیمانکار به دلیل نقص عملکرد کارفرما و یا به شکل قهری و به دلیل تغییر شرایط محیط متضرر شده و تقاضای جبران خسارت میکند، به عنوان مثال پیمانکار مدعی می شود که به دلیل تحریم ها قادر به تهیه تجهیزات مورد نیاز پروژه به قیمت پیش بینی شده نیست و خواستار افزایش رقم قرارداد می باشد

ادعاهای کیفی:

ادعاهایی که در آن به عنوان مثال پیمانکار مدعی می شود که امکانات و تجهیزاتی که از سوی کارفرما در اختیار پیمانکار قرار گرفته است، کیفیت و کارایی مورد توافق در قرارداد را ندارد.

ادعاها در قراردادهای پیمانکاری به علل مختلفی ایجاد می شود. کوماراسوامی 10 علل ایجاد ادعاها را به دو بخش مستقیم و ریشه ای تقسیم کرد و علل مستقیم را آنهایی تعریف کرد که بلافاصله آشکار می شوند و این علل را از علل ریشه ای جدا نمود.

از طرفی علت ایجاد ادعاها متعدد و به هم وابسته بوده و صرفاً شناسایی علت خاص با توجه به پیچیدگی پروژه های ساخت امکانپذیر نیست. یکی از ابزارهایی که برای فهم بهتر رابطه علت و معلولی مورد استفاده قرار می گیرد، نمودار علّی – معلولی است.

براساس این نمودار دیده می شود که مجموعه ای از متغیرها منجر به وقوع ادعا می شوند.

در ادامه نیز سعی شده است تا با بررسی بخش های مدل بتوان به شناخت بهتری از ادعا در جهت جلوگیری از بروز آن در پروژه های آینده دست پیدا کرد.

به عنوان مثال

اثرهای علّی معلولی ناشی از تقاضای انجام تسریع در پروژه به وسیله کارفرما بر روی ایجاد ادعاها از این رو طرح موضوع حاضر که تقاضای تسریع در پروژه باعث بروز ادعا می شود، نگاه بسیار ساده به موضوع ادعا است درحالی که در واقعیت بین درخواست تسریع در پروژه تا طرح اختلاف و ادعا براساس شکل نزدیک به ده علت و رابطه علّی و معلولی وجود دارد.

انواع خواسته های ادعایی که در پی ایجاد هر ادعا برای جبران خسارت صورت گرفته، ارائه می شوند عبارتند از:

• ادعای هزینه های مستقیم ناشی از تغییر در دامنه کاری
• ادعای افزایش زمان پیمان (منظور از آن، ایجاد یک تاریخ تکمیل جدید برای پروژه است تا تأخیرات صورت گرفته مجاز شود و خسارت ناشی از این تأخیرات که کارفرما مسئولشان است، حذف شود.)
• ادعا به جهت قطع یا کاهش کارایی و بهره وری (قطع عبارت است از مزاحمت، اختلال، ممانعت، وقفه یا تعلیق در روش های کاری معمولی پیمانکار که باعث کاهش کارایی و بازده می شود که اگر به وسیله کارفرما به وجود آمده باشد، حقوقی را برای پیمانکار در جهت جبران این کاهش راندمان به وجود می آورد.)
• ادعا برای هزینه های تمدید مدت (منابع موجود برای یک دوره زمانی طولانی تر از آن چیزی که به طور معقول پیش بینی شده بود، به کار رفته اند، در حالی که مقدار پرداخت کلی کارفرما تغییری نکرده است. هزینه ناشی از بالاسری دفتر مرکزی و هزینه های تمدید ضمانتنامه ها نمونه هایی از این هزینه ها هستند)
• ادعاهای بهره و نرخ تنزیل

منابع:

شیوه های جایگزین حل و فصل اختلاف ، دکتر درویش هویدا