بررسی ضوابط و استانداردهای اجرایی فضای سبز

در این مطلب می خوانیم:

ضوابط شهرسازی

سرانه فضای سبز شهری

معیارهای مکانیابی فضای سبز شهری

ضوابط علمی و اجرایی پارک ها به عنوان یکی از فضاهای سبز شهری

رشد سریع شهرها را می توان از بزرگترین تهدیدات محیط زیست برشمرد، که تأثیرات آن به ساکنان شهرها یعنی انسان ها منتقل خواهد شد که اثرات ناخوشایندی بر روح و جسم انسان شهری باقی خواهد گذاشت. تحقیقات حاکی از آن است که افزایش جمعیت و گسترش شهرنشینی موجب تبدیل محوطه سازی ساختمان و فضاهای سبز شهری به سطوح بتنی خشن و نفوذ ناپذیر می شود و این روند به ویژه در کشورهای در حال توسعه و جهان سوم نمود جدی تری دارد.

بیشتر بخوانید: اجرای فضای سبز ، اصول و مراحل + نمونه طراحی فضای سبز

ایجاد فضاهای سبز شهری در حال حاضر یکی از ضرورت های خدمات شهری است و از مولفه های مهم نظام زیستی شهرها و نیازهای اساسی جامعه شهری تلقی می شود. فضای سبز شهری خصوصاً پارک های شهری دارای نقش اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی هستند. مهمترین اثرات فضای سبز در شهرها زیبایی و شادابی محیط شهری، کاهش آلودگی هوا، تعدیل دما، افزایش رطوبت نسبی، تلطیف هوا و جذب گرد و غبار است. سایر مزایا فضای سبز در شهرها چون درمان بیماری های روحی، محیطی مطلوب برای پرورش کودکان، ایجاد یکپارچگی اجتماعی، حفظ آسایش برای ارتقای کیفیت فضای زندگی نسبی هستند ولی مجموعه اثرات فضای سبز حضور آنها را در شهرها اجتناب ناپذیر می کند.

ضوابط شهرسازی

به طورکلی، ضوابط مربوط به کاربری فضای سبز در شهرها را می توان به دو دسته تقسیم کرد:
• ضوابط و مقررات عام
شامل مقررات و ضوابطی می شود که به صورت قانون و آیین نامه در سطح کلیه شـهرهای کـشور، لازم الاجـرا هـستند، ماننـد: قانون شهرداریها، لایحه قانونی حفظ و گسترش فضای سبز در شهرها، مصوبات شـورای عـالی معمـاری و شهرسـازی ایـران.
• ضوابط ومقررات مربوط به هر شهر
در اغلب طرح های جامع و تفصیلی، مقررات گوناگونی که با شرایط هر شهر سازگار باشد ارائه شـده اسـت؛ از جملـه:
قوانین مربوط به سرانه ها، موارد استفاده از زمین، ضوابط مربوط به تفکیک زمین و ضوابط مربوط بـه احـداث سـاختمان و…

سرانه فضای سبز شهری

سرانه، میزان کمیتی است که به طور متوسط، از یک کل به هر نفر می رسد. مثلا سرانه فضای سبز، مقدار فضای سـبزی اسـت که به طور میانگین، از کل کاربری فضای سبز، به هر نفر می رسد. مفهوم سرانه سبز فقط می تواند در مورد فضاهای سبزی به کار رود که برای گذراندن اوقات فراغت، بازی و تفریح تدارک دیده شده است. امکان استاندارد مناسب و تعمیم آن به همه کشور و مناطق وجود ندارد. حتی در گستره یک کشور نیز نمی توان استاندارد واحد مشخص کرد. بنابراین استاندارد فضای سبز می تواند به عنوان سطح هدایت گر فعالیت ها عمل کند. در تحقیقاتی که سازمان های مختلف در تعیین استاندار فضای سبز لازم برای هر فرد انجام داده اند رقم ثابتی ثبت نشده است و ارقام پیشنهادی با توجه هر منطقه متفاوت است. اما به طور کل بین 50-15 متر مربع برای هر فرد لازم است و بـه طـور متوسـط، 30 متـــرمربع می باشد. همچنین سرانه فضای سبز توصیه شده توسط سازمان ملل، 20 الی 25 مترمربع برای هر نفر است. حال آنکه، این شاخص در فرانـسه 18 مترمربع، در آمریکای لاتین 15 مترمربع و در انگلیس 10 مترمربع است.

معیارهای مکان یابی فضای سبز شهری

معیارهای مکانی دلایل بسیار مهم برای مکان یابی فضاهای سبز عمومی هستند. معیارهـای لازم، بـه منظور مکان گزینی فضاهای سبز عمومی، به شرح زیر بیان می شوند:

• مرکزیت

کاربری فضای سبز عمومی، تا حد امکان، باید در مراکز شهری، اعم از مراکز محلات، نواحی و مناطق شهری، مکان یابی شوند.

• سلسله مراتب

منظور از سلسله مراتب، این است که ساختار کارکردی فضاهای سبز عمومی، با ساختار فضایی شهر انطباق داشته باشد. فضاهای سبز عمومی، باید متناسب با موقعیت کارکردی خود، برحسب واحد همسایگی، محله، ناحیه و منطقه، در همان سلسله مراتب شـهری مکان یابی شوند.

• دسترسی

شبکه دسترسی، ایفا کننده نقش حیاتی در شهرها است و همه کـاربری هـا بـه تناسـب عمـلکردشـان، نیازمنـد شـبکه دسترسی مناسب هستند، به طوری که دوام و بقای آنها بدون وجود شبکه دسترسی مناسب، امکانپذیر نیست. هر یک از پارک های شهری، باید از چهارسو، به شبکه ارتباطی دسترسی داشته باشند، تا از این راه، هم امکان جذب جمعیت بیشتر فـراهم شـود و هـم امکان نظارت اجتماعی و امنیت پارک افزایش یابد و در عین حال، امکان «بهره برداری دیـداری» از جلـوه هـای زیبـای پـارک بـرای رهگذران نیز، از چهارسو مهیا شود.

• سازگاری با کاربری های مجاور

نکته بسیار مهم دیگر در مکانیابی فضاهای سبز شهری، میزان سازگاری در همجواری با کـاربری هـای دیگـر اسـت. عوامـل تعیین کننده در همجواری های سازگار و ناسازگار بین کاربری های شهری، عبارتنـد از: آلـودگی صـوتی، آلـودگی هـوا، آلاینـده هـای محیطی، آلودگی های ناشی از ماهیت عملکردی کاربری ها، دسترسی و …

 

ضوابط عملی و اجرایی پارک ها به عنوان یکی از فضاهای سبز شهری

رعایت کلیه مراحل فرآیند برنامه ریزی و طراحی محیط و منظر در طراحی فضای سبز (طراحی، ارزشیابی و اجرا)، بـرای رسـیدن به ایده های بهتر، الزامی است.
رعایت کلیه اصول زیبایی شناختی در طراحی فضای سبز، یعنی وحدت، ریتم، تناسب، تعادل، توازن و مقیاس، برای دستیابی به محیطی دلپذیر، الزامی است.
رعایت کلیه مسایل اکولوژیک، اجتماعی- اقتصادی، زیست محیطی و منظرشناختی در فضای سبز، برای دستیابی به محیطـی پایدارتر، الزامی است.
از آنجا که عملکرد اجتماعی، شاخص ترین عملکرد پارک ها در شهرها محسوب می شود، رعایت اصول طراحی فضاهای اجتماعی (محرمیت، مطلوبیت، امنیت و…)، الزامی است.
در نظر گرفتن نیازهای اکولوژیک و خواست های طبیعی گیاهان، الزامی است.
با توجه به اینکه هر یک از گونه های فضاهای سبز شهری، از لحاظ عملکرد و خصوصیات، با سایر گونه ها تفاوت دارد، لازم است ضوابط مربوط به آنها نیز، جداگانه مطرح شود. هر چند، ممکن است برخی از موارد، میان آنها مشترک باشد که در اینجا مشخصا به بررسی ضوابط پارک ها می پردازیم.
در گام نخست، ضوابط مربوط به برنامه ریزی در مورد پارک ها مورد بررسی قرار می گیرد و پس از آن، ضوابط مربوط بـه طراحـی المان ها و اجزای گوناگون پارک.

ضوابط برنامه ریزی فعالیت ها در پارک ها

• پارک همسایگی

پارک شهری در مقیاس واحد همسایگی عبارت است از پارکی که در یک واحد «همسایگی» قرار گرفته و مساحتی کمتر از نیم هکتار داشته باشد. طبق استاندارد، یک کودک 9 ساله باید بتواند از دورترین نقطه واحد همسایگی تا پارک را با پای پیاده طی کند و در طول مسیر از خیابان شریانی و بزرگراه عبور نکند.

•  پارک محله ای

وﻳﮋگی ﺧﺎص ﭘﺎرک ﻫﺎی ﻣﺤﻠﻪ ای ﻋﻤﺪﺗﺎً دﺳﺘﺮسی ﭘﻴﺎده و وﺳﻌﺖ ﻛﻢ آﻧﻬﺎﺳﺖ. افراد مسن و خردسال استفاده کنندگان عمده این پارک ها هستند. مفهوم محله از نظر اجتماعی، قابل درک است و در طراحی آن، تشخیص ویژگی های اجتماعی مراجعه کنندگان، اولویت دارد.

• پارک ناحیه ای

مساحت پارک ناحیه ای بین 2 تا 6 هکتار است. ارتباط پیاده برای رسیدن به پارک از دورترین نقطه واحد محله نباید بیش از 20 دقیقه باشد. در طی مسیر پیاده برای رسیدن به پارک عبور از عرض دسترسی های مختلف مجاز است.

• پارک منطقه ای

این نوع پارک یک منطقه بزرگ روستایی در جوار منطقه شهری است که به منظور استفاده شهروندانی که می خواهند نصف یا یک روز تمام آخر هفته یا تعطیل خود را به آن اختصاص دهند پیش بینی شده است.

•  پارک شهری (پارک های بسیار بزرگ)

این پارک نسبت به پارک منطقه ای کوچک تر بوده و کاملا در داخل بافت شهری و به عنوان جزیی از آن به شمار می آید. عملکرد این گونه پارک را عمدتا استفاده های روزانه محلی از نوع تفریحی و غیر رسمی تشکیل می دهد.

ضوابط طراحی المان ها و اجزای پارک

• ضوابط طراحی ورودی ها

ورودی ها به عنوان فضاهای دعوت کننده، نقش مهمی در هویت پارک ها دارند. از این رو، لازم است ورودی هـا بـه دقـت طراحـی شوند.
– چنانچه، ورودی پارک در مجاورت خیابان تندرو قرار داشته باشد، شایسته است که یک دسترسـی کنـدرو مـابین آن هـا نیـز، طراحی شود، تا توقف خودرو مراجع کنندگان به پارک، منجر به اختلال در حرکت سایر وسایل نقلیه نشود. در چنـین حـالتی، امنیت عابرین پیاده نیز، بیشتر تامین می شود.
– ورودی پارک ها نمی توانند مستقیماً در کنار بزرگراه ها و مسیرهای پر رفت و آمد قرار گیرند.
– استقرار کیوسک های اطلاع رسانی و استفاده از تابلوهای راهنما در ورودی پارک، می تواند در خوانا شدن محیط موثر باشد.
– کلیه ورودی های پارک، بایستی چنان طراحی شوند که ورود خـودرو و موتورسـیکلت را بـه داخـل پـارک محـدود کننـد. چنانچه، پارک در مقیاس شهری باشد، این محدودیت در مورد مکان های داخلی پارک، به منظور تفکیک مسیر پیاده و سواره الزامی است. بهتر است این محدودیت ها به گونه ای صورت گیرند که از لحاظ بصری و ذهنی، احساس نشوند.
– تعبیه فضای پارکینگ مناسب، در نزدیکی ورودی الزامی است.

• ضوابط طراحی مسیرها و ویژگی های آنها

مسیرها استخوان بندی یک پارک را تشکیل می دهند و از لحاظ جنبه های عملکردی، فضایی و زیبایی شناسی قابل توجـه انـد. در ارتباط با جنبه های عملکردی، گذرها به عنوان جدا کننده فضاها، مسیرهای دسترسی و فرم دهنده، فضاها اهمیت دارند.
– تنها ارتباط مستقیم و کوتاه بین ورودی ها مطرح نیست؛ بلکه لازم است، ضمن ایجاد ارتباط بین نقاط مورد نظـر، بـر المـانهـای طراحی نیز تاکید شود و با بهره گیری از عناصر طبیعی و مصنوعی، نظم حرکتی در طرح ایجاد شود.
– در زمین های شیبدار، برای تعیین مسیرها رعایت تکنیکهای طراحی محیط، الزامی است.
– تعیین پهنای گذرها بر مبنای ابعاد انسانی صورت می گیرد.
– پهنای مسیرهای پیاده، به اهداف طرح و تعداد استفاده کنندگان از مسیر بستگی دارد. به طور کلی، برای عبور هر فرد، 60 سـانتیمتر پهنا نیاز است و حداقل، 120 سانتیمتر پهنا برای مسیرهای پیاده رو عمومی الزامی است. در مسیرهای اصلی پـارک، کـه تردد افراد بیشتر است، بایستی حداقل 240 سانتیمتر برای عرض راه در نظر گرفته شود.
– برای کف سازی در مسیرهای پیاده روی، توجه به اقلیم منطقه در رابطه با به کارگیری مصالح مناسب، الزامی است.
– شیب مسیرها در یک پارک، بایستی چنین باشد:
– پیاده روهای جمع کننده: حد مطلوب، 1 تا 8 درصد.
– پیاده روهای ورودی: حد مطلوب، 1 تا 4 درصد.
– رمپ پیاده رو: حد مطلوب، 5 تا 8 درصد.
– رمپ سواره (پارکینگ): حد مطلوب، تا 15 درصد.
– مسیرهای سواره خدماتی: 1 تا 10 درصد.
– مساحت پیاده روها بخشی از مجموع سطوح سازهای در فضای سبز محسوب می شود. مجموع سطوح سازه ای، نباید از 30 در صـد سطح کل پارک، بیشتر باشند.
– پیش بینی مسایل ایمنی و تجهیزات لازم برای استفاده کنندگان خاص (معلولین، نابینایان) در تمام و یا قسمتی از پارک ها الزامـی است.
– پیش بینی عبور صندلی چرخدار و کالسکه، در همه مسیرهای پیاده رو الزامی است.
– بنابراین، لازم است در کنار پله ها که برای برقراری ارتباط بین دو سطح طراحی می شوند، رمپ ها نیز طراحی شوند.
– در رمپ هایی با شیب 5 درصد یا بیشتر، استفاده از نرده الزامی است.
– در رمپ هایی که طول رمپ از 9 متر بیشتر است، معمولاً یک پاگرد میانی لازم است.
– در مسیرهایی که تغییرات شیب زیاد است، لازم است که از پله برای سهولت دسترسی استفاده شود.
– در یکسری پلکان، باید حداقل 3 پله و حداکثر 12 پله در نظر گرفته شود. رعایت تعداد حداقل، برای قابل رویت بودن پله و تعداد حداکثر، به منظور جلوگیری از خستگی، الزامی است. چنانچه، تعداد پل ها بیش از 12 پله باشد، لازم است، از پاگرد میانی استفاده شود.
– در کنار پله هایی با بیش از 5 گام ارتفاع، استفاده از نرده لازم است.
– سطح کف پله، بایستی شیبی حدود 3 درصد در جهت سراشیبی داشته باشد.
– در محاسبه پهنای رمپ و پله، سرعت عبور تاثیر دارد.
– از آنجا که مسیرها دارای عملکرد دسترسی نیز هستند، بایستی به درستی، چرخش استفاده از تابلوهای راهنما برای خواناتر شدن مسیرها الزامی است. البته این تابلوها نباید باعث شوند که عرض مفیـد راه کـاهش یابد.

• زمین های بازی کودکان

– زمین های بازی کودکان، در تمامی مقیاس های پارک شهری احداث میشود.
– زمین های بازی کودکان، باید با فعالیتهایی که در مجاورت آن جانمایی می شوند، همخوانی داشته باشند. استقرار زمین بازی کودکان در کنار مکانهایی که برای ایجاد آرامش در نظر گرفته میشوند، ممکن است اهداف هر دو فعالیـت را دسـتخـوش تغییر کند.
– زمین های بازی کودکان، باید در محله ای مسطح احداث شوند و از ایجاد اختلاف سطح و پله در آنها اجتناب کرد.
– زمین های بازی کودکان، نباید در معرض نور شدید آفتاب باشد و از لحاظ وزش باد نیز، باید بررسی های لازم صورت گیرد.
– در مجاورت زمین های بازی کودکان، باید مکانی برای استراحت و کنترل والدین نیز در نظر گرفته شود.
– اتاقک نگهبانی پارک، باید به زمین های بازی کودکان مشرف باشد.
– وسایل بازی کودکان، باید از ایمنی لازم برخوردار باشند و بر اساس استانداردهای موجود طراحی شوند.
– کفپوش زمین های بازی کودکان، باید ایمنی لازم را داشته باشند. استفاده از شن در زمین های بازی، به عنـوان کـفپـوش، ممنوع است.
– لازم است در فاصله مناسبی از زمین های بازی کودکان، تعدادی سرویس بهداشتی احداث شود.

• ضوابط طراحی مبلمان و جانمایی آن ها

– مبلمان مورد استفاده در پارک، باید بر اساس اصول زیبایی شناسی انتخاب شود و با هویت کلی پارک همخوانی داشته باشد.
– رعایت ابعاد انسانی در طراحی و انتخاب مبلمان ها اهمیت دارد.
– مبلمان پارک که در طی مسیرهای پیاده روی جانمایی می شوند، نباید از عرض مفید راه بکاهند. بهتر است برای استقرار صـندلی، آبخوری و … در مکان مورد نظر، طراحی مسیر به گونه ای باشد که پس از استقرار، فضایی معادل 90 سانتیمتـر بـیش از عـرض مفید موجود باشد.
– مبلمان پارک، باید به نحو مقتضی خوانا باشد تا به راحتی مورد استفاده قرار گیرد. عواملی چـون: یـکنـواختی، اسـتفاده از علایـم مناسب و جانمایی در مکان مناسب، می توانند در این امر موثر باشند.

چنانچه قصد بازسازی ساختمان خود را دارید در کارگشا ثبت درخواست نمایید.

منابع:
برکرفته از کتاب ضوابط طراحی فضاهای سبز شهری (معاونت نظارت راهبردی-دفتر نظام فنی اجرایی)
برگرفته از مقاله بررسی تأثیر فضای سبز شهری بر ارتقای کیفیت زندگی شهری(سارا نهیبی- مریم سادات حسن دخت)
واژه ﻫﺎ وﺗﻌﺎرﻳﻒ ﺣﻮزه ﺧﺪﻣﺎت ﺷﻬﺮی (شهرداری مشهد)